De lokale verkiezingen van 2024 worden de eerste verkiezingen in Vlaanderen zonder opkomstplicht. Maar de gemeenteraadsverkiezingen van 2024 brengen nog andere bijzonder- en nieuwigheden met zich mee. Politicoloog Herwig Reynaert blikt vooruit en licht de belangrijkste veranderingen toe.
Professor Herwig Reynaert is decaan van de faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen aan de UGent. Hij is ook voorzitter van het Centrum voor Lokale Politiek (CLP), dat onderzoek doet naar verschillende aspecten van lokale politiek.
1. De opkomstplicht verandert in stemrecht
Wat wil dat zeggen?
Tot nu toe was je verplicht om naar de stembus te gaan, met andere woorden: opkomstplicht. Maar je was niet verplicht om te stemmen, want je kon ook blanco stemmen. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2024 wordt dat het stemrecht: je bent nog steeds niet verplicht om te stemmen, maar je bent nu ook niet meer verplicht om effectief naar de stembus te gaan.
Is stemrecht een goed idee?
“Ons land is een van de enige landen waar nog een opkomstplicht gold. Ik ben op zich niet tégen het idee om opkomstplicht te veranderen in stemrecht, op voorwaarde dat een representatieve vertegenwoordiging van de bevolking wel gaat stemmen”, legt professor Reynaert uit. “Uit onderzoek blijkt dat bepaalde bevolkingsgroepen niet meer zullen stemmen. Denk aan laaggeschoolden of mensen uit minderheidsgroepen.”
Welke gevolgen heeft de verandering van opkomstplicht naar stemrecht?
“Politici zullen op een andere manier campagne moeten voeren. Nu moeten ze de kiezer twee keer overtuigen: een keer om naar de stembus te trekken en een keer om op hen te stemmen”, licht de professor toe. “Politici zullen dus overtuigender dan ooit moeten zijn. Vooral dat eerste, om mensen te overtuigen naar de stembus te trekken, is nieuw voor hen. Ze hebben nog nooit zo rechtstreeks burgers daarvan moeten overtuigen.”
2. De populairste politicus krijgt initiatiefrecht
Wie wordt burgemeester?
Vanaf deze gemeenteraadsverkiezingen krijgt de politicus met de meeste stemmen van de grootste lijst het initiatiefrecht om een meerderheid te vormen. Die persoon heeft daar twee weken de tijd voor. Lukt het niet om een coalitie samen te stellen? Dan gaat het initiatiefrecht naar de stemmenkampioen van de tweede grootste lijst. “Die regel is in het leven geroepen om voorakkoorden tegen te gaan”, legt professor Reynaert uit.
Zijn voorakkoorden dan een probleem?
Professor Reynaert: “Ik vind van niet. Het is goed dat partijen met elkaar praten. Het zou pas erg zijn, mochten ze niét met elkaar praten. Bovendien is een voorakkoord enkel een afspraak die je maakt met een geprefereerde partner. In principe zouden politici dat zelfs mogen communiceren. Die transparantie hoeft geen probleem te zijn.”
Hoelang duurt het om een coalitie samen te stellen?
“Op lokaal niveau gaan de onderhandelingen over het algemeen wel snel, zeker als je dat vergelijkt met de hogere niveaus. Je merkt dat ideologie toch minder een rol speelt op het niveau van de gemeenteraad. Bovendien begint de legislatuur van het college van burgemeester en schepenen dit jaar al in december en niet meer in januari zoals voordien. Dat zal de onderhandelingen nog versnellen.”
3. Lokale politiek lijkt populairder dan ooit
Heel wat nationale kopstukken hebben al aangegeven voluit voor de gemeenteraadsverkiezingen te kiezen en dus niet meer op Vlaams of federaal niveau op te komen. Denk bijvoorbeeld aan Bart Somers (Open Vld) in Mechelen, Björn Rzoska (Groen) in Lokeren, Bart Tommelein (Open Vld) in Oostende. Daardoor lijkt de lokale politiek populairder dan ooit.
Is dat zo?
Professor Reynaert: “Lokale politiek is zeker populair voor politici, maar we moeten dat niet overdrijven. Het is van alle tijden dat politici in hun eigen stad of gemeente iets willen betekenen. Gewezen minister van Justitie Stefaan De Clerck (CD&V), oud-premier Jean-Luc Dehaene (CD&V) en voormalig minister Louis Tobback (Vooruit) zijn ook burgemeester geworden in hun gemeente.”
Vanwaar komt die aantrekking?
“De aantrekkingskracht zit in het feit dat het lokale niveau dicht bij de burgers staat. Wat je als politicus realiseert in je gemeente, is heel concreet en zichtbaar. Op Vlaams of federaal niveau is dat vaak minder zichtbaar en duurt het langer. Je nakomer zal de lintjes mogen knippen. Maar er is vaak ook een strategische reden. Partijen willen lokaal verankerd zijn. Dan is het slim om je populairste politici en dus stemmenkanonnen ook lokaal in te zetten. Ook politici zelf denken na over hun positie. Scoort hun partij niet goed op Vlaams of federaal niveau? Dan is de kans misschien kleiner dat ze een zitje in een parlement bemachtigen en kunnen ze beter de lokale kaart trekken.”
4. Nieuwe herverdeling van lijststemmen
Wat verandert er?
“Je zal wel nog een lijststem kunnen uitbrengen, maar hoe die stemmen nadien verdeeld worden, verandert”, vertelt de professor. “Vroeger was het zo dat de lijststemmen werden verdeeld over de kandidaten die het hoogst op de lijst stonden tot de ‘pot’ van de lijststemmen op was.”
“Maar dat heeft gevolgen: stel dat iemand tweede op de lijst stond, maar het minste aantal voorkeursstemmen behaalde, dan maakte die persoon zo toch kans om verkozen te worden. Nu zal een lijststem een stem voor de partij zijn. Enkel voorkeursstemmen kunnen kandidaten een plek in de gemeenteraad bezorgen.”
Maakt de volgorde van de lijst dan niet meer uit?
“Jawel, de bovenste en onderste plek op een lijst zijn nog steeds de meest interessante plaatsen omdat het oog van de kiezer daar meteen op valt. Het is een illusie om te denken dat lijstvorming door het nieuwe systeem niet meer belangrijk zal zijn.”
5. Het cordon sanitaire kan sneuvelen
“Of het gebroken zal worden, valt nog af te wachten. Het cordon sanitaire is altijd al een punt van discussie geweest naar aanleiding van gemeenteraadsverkiezingen. Die lokale context is anders dan Vlaams of federaal. Lokale partijen en lijsten dragen vaak niet dezelfde naam als hun moederpartij of hebben zich er zelfs volledig van losgescheurd. Daar alleen al wankelt het cordon.”
“Los daarvan doet Vlaams Belang het natuurlijk goed in de peilingen. Het kan ook zijn dat Vlaams Belang in een gemeente een absolute meerderheid heeft. Dan doorbreekt de kiezer het cordon sanitaire en zullen ze besturen.”
Lees ook
Vrede of oorlog op aarde: wat brengt 2024?
Vinden we in 2024 een oplossing voor de vele conflicten in de wereld of kunnen we ons verwachten aan nog meer oorlog? En welke rol moet Europa spelen? We legden het voor aan expert internationale politiek Sven Biscop.
De vooruitblik: wat brengt 2023 voor Europa?
“De oorlog in Oekraïne heeft een ongeziene eensgezindheid in Europa gebracht. Een eensgezindheid die ik zie standhouden. Al blijft migratie ook dit jaar de grote splijtzwam”, weet professor Europese politiek Hendrik Vos. En hij ziet een groeiend besef rond militaire samenwerking.
Carl Devos wil politicologen in spe ook de Waalse kijk meegeven
Het openingscollege van professor Carl Devos passeert nooit ongezien. Niet het minst omwille van de sprekers, die vaak de politieke agenda bepalen. In dat licht is de gast van dit jaar, Paul Magnette, misschien een ongewone keuze. De afstand tussen de twee landsdelen leek namelijk nooit groter. Maar net dat maakt hem hyperrelevant: “We missen de Waalse kijk te veel in Vlaanderen.”
Carl Devos over zijn openingscollege: “De politiek is van ons!”
Bart De Wever, Paul Magnette, Maggie De Block, ... In de lijst namen van politici die al kwamen opdraven voor het openingscollege van professor politicologie Carl Devos, geen jannekes en miekes. Wel politici die op het moment van hun college het ‘nu’ bepalen. “Het vertrekpunt: wat leeft er vandaag en wie is daar dé vrouw of man voor.”
