Participatief onderzoek verbindt de onderzoeker met de maatschappij

Wetenschappelijk onderzoek biedt vaak antwoorden op maatschappelijke uitdagingen. Maar betrekt het die maatschappij wel altijd voldoende? Participatief onderzoek, waarbij de mensen over wie het gaat of voor wie het wordt gevoerd, actief betrokken zijn, is een manier om onderzoekers beter met de maatschappij te verbinden.

Sinds jaar en dag betrekt prof. Tineke Abma burgers in haar onderzoek. Dat doet ook UGent-onderzoeker Bastiaan Baccarne: zijn laboratorium is de leefwereld van de burger. Allebei staan ze met beide voeten in de maatschappij en voeren ze participatief onderzoek uit.

Ken je de psycholance? Dat is een ambulance in Nederland die verwarde mensen ophaalt en hen naar een crisiscentrum brengt. Mensen met een acute psychose, bijvoorbeeld. Deze vorm van crisishulpverlening is een echte verbetering voor de zorg, zo stelden onderzoekers vast. Alleen had niemand van hen onderzocht of ook de psychiatrische patiënten die hulpverlening als een verbetering ervaarden.

Nieuwe perspectieven met participatief onderzoek

Tot het onderzoek van prof. Abma en haar team daar verandering in bracht. Abma is hoogleraar aan de Universiteit Leiden en Amsterdam UMC, directeur-bestuurder van Leyden Academy on Vitality and ageing, en keynote speaker op de inspiratiedag over participatief onderzoek. Haar team haalde niet alleen het perspectief van psychiaters maar ook dat van patiënten naar boven. Een mooi voorbeeld van participatief onderzoek. Abma: “Het is voor mij de kern van participatief onderzoek: ruimte creëren om de verschillende stakeholders te horen, ook de mensen waarover het onderzoek gaat.”

Al bleek dat met psychiatrische patiënten allesbehalve vanzelfsprekend. Abma: “Keer op keer werd hun inbreng betwist, en traden wij op als belangenbehartiger. Zo maakten we ruimte voor hun stem en perspectief. Mensen beschouwen psychiatrische patiënten niet als betrouwbare en geloofwaardige kenners, maar daardoor houd je ze buiten het proces van kennisproductie, en dat leidt tot een onvolledige kijk op de werkelijkheid.”

De stad als laboratorium: urban living labs

Ook Bastiaan Baccarne betrekt in zijn onderzoek de mensen waarover het gaat. Hij werkt als sociaal wetenschapper aan de UGent, maar ook bij imec, een technologisch onderzoekscentrum dat nauw samenwerkt met bedrijven en overheden. Zijn laboratorium is de stad, stadsburgers zijn belangrijke stakeholders. “Iedereen kent wel het beeld van de lab rat: de typische onderzoeker die zijn studieobject bestudeert in een traditioneel laboratorium. Zo zijn wij niet: wij voeren onze experimenteren uit in een authentieke real world-context, waarin het studieobject en de onderzoeker evenwaardig naast elkaar staan - living labs noemen we dat.”

Baccarne werkt vooral in urban living labs die hij onder meer in samenwerking met stad Gent oprichtte. Hij buigt zich samen met de stad, haar burgers, onderzoekers uit andere disciplines, en bedrijven over voor hen relevante vragen. Baccarne: “Wij vertrekken vanuit een concrete vraag, en voeren vervolgens dialoogonderzoek met alle stakeholders, gedreven door gemeenschappelijke experimenten. Zo krijg je een evenwichtigere machtsrelatie tussen de verschillende participanten.”

Ook moeilijk te bereiken burgers betrekken

Een van zijn projecten ging bijvoorbeeld over eenzame stadsburgers. Baccarne: “Dat onderzoek begon bij de vraag: hoe kunnen we eenzaamheid in de stad aanpakken? Voor ons was het belangrijk om de eenzame burgers actief te betrekken. Te vaak zien onderzoekers burgers als een datapunt. Wij willen hun stem horen, hen engageren om mee onderzoek te doen en mee vorm te geven aan de oplossingen.”

Baccarne en zijn collega's besloten hun onderzoek te richten op vereenzaamde senioren. Samen met hen is hij beginnen experimenteren met technologie. “Denk maar aan 3D-printing, tv hacking, enzovoort. Uiteindelijk zijn we geëindigd met simpele luidsprekers die af en toe vragen hoe het gaat, en die bij gebrek aan een positief antwoord een signaal geven aan vrijwilligers om langs te gaan bij die senioren.”

“Het is belangrijk dat alle stakeholders zich tijdens die dialoog veilig voelen”, vult Abma aan. “Ook burgers die zich niet gehoord voelen of die wantrouwig staan ten opzichte van officiële instanties. Hun inzichten brengen nieuwe perspectieven naar boven die heel interessant kunnen zijn voor het onderzoek. Kijk maar naar de psycholance: de psychiatrische patiënten brachten tijdens het onderzoek een minder rooskleurig kantje van het verhaal naar boven. Dat ze zich door de crisishulpverlening beknot voelen in hun vrijheid, bijvoorbeeld. Hun voornaamste boodschap was: ‘maak contact met mij’.”

Onderzoek op maat

Participatief onderzoek is onderzoek op maat, net omdat zoveel verschillende groepen betrokken zijn. Er bestaat bijgevolg niet zomaar één methode. Abma: “De stakeholders kijken samen welk onderwerp en welke onderzoeksvraag voor hen relevant is, en vervolgens welke methode daar het beste bij aansluit. Daarnaast moet je kijken welke methode maximale participatie oplevert.”

Als Abma bijvoorbeeld onderzoek doet met kinderen, zoekt ze naar kindvriendelijke methodes. “Ik denk maar aan een onderzoek in een wijk in Rotterdam, waarbij kinderen met camera’s hun eigen wijk fotografeerden. De camera gaf hen letterlijk de regie in handen over wat zij ons wilden tonen. Dolenthousiast waren ze, en ze werkten dan ook met veel plezier mee. Zo gaven ze ons als volwassenen een inkijk in hun belevingswereld.”

De drie fasen van participatief onderzoek

“Eigenlijk heb je drie fasen”, vat Baccarne samen. “Eerst bepaal je het ecosysteem. Met wie werk je samen? Wie betrek je? Je brengt in kaart wie de stakeholders zijn. Dan bepaal je de stappen. Welk proces volg je? Ik werk bijvoorbeeld met de living labs-processen. En in de derde fase bepaal je de methoden. Dat kan vanalles zijn: dagboekmethode, creatieve maakworkshops, enzovoort.” Abma: “Als onderzoeker moet je flexibel zijn om participatief onderzoek te voeren. En je moet het natuurlijk ook leuk vinden om met mensen te werken.”

Uitdagend, maar effectief

Dat kan uitdagend zijn, en vraagt heel wat tijd en inspanning. Baccarne: “Na het project met de alleenstaande senioren konden we hen niet zomaar zeggen: oké, het onderzoek is afgerond, tot nooit meer. Je moet dat contact wel wat onderhouden, of op zijn minst opvolgen. Het is absoluut minder comfortabel en een pak intenser dan traditioneel onderzoek.”

Volgens Abma en Baccarne is het die extra inspanningen meer dan waard. Abma: “De kans is groter dat de implementatie van je kennis beter gaat. Waarom? Omdat je de mensen om wie het gaat, betrekt bij je onderzoek. Je hoort hun stem, en krijgt zo beter zicht op hun leefwereld. Zo kan je ook het beleid beter laten aansluiten op hun noden.”

In de IDC’s werken onderzoekers uit uiteenlopende disciplines samen rond belangrijke maatschappelijk thema’s, en dat in nauw overleg met maatschappelijke stakeholders. De IDC’s zijn een van de manieren waarop de UGent onderzoek wil stimuleren dat expliciet rekening houdt met de noden van de samenleving en specifiek op maatschappelijke impact is gericht. Lees meer.