“De klimaatverandering is een globaal probleem. Maar als je de impact ervan echt wil kennen, moet je lokale data hebben.” Dat zeggen meteoroloog Steven Caluwaerts en bio-ingenieur Pieter De Frenne. Ze doen beiden onderzoek naar microklimaat, zij het met een ander vertrekpunt. “Eigenlijk zijn we heel complementair bezig. We zouden vaker moeten afspreken!”
Voor beiden geldt alleszins: meten is weten. Professor Steven Caluwaerts (faculteit Wetenschappen en KMI) zette het VLINDER-project op poten, ‘VLaanderen IN De weER’. Meer dan zeventig weerstations, verspreid over diverse locaties in Vlaanderen, leveren een constante stroom aan weerdata op. Het doel: de relatie tussen omgeving en microklimaat blootleggen.
Professor Pieter De Frenne (labo Bos & Natuur, faculteit Bio-ingenieurswetenschappen) focust zich met zijn onderzoeksgroep op de impact van klimaatverandering op de biodiversiteit in bossen, op basis van weersensoren in bossen.
Steven, in jouw onderzoek kwam onder andere het hitte-eilandeffect naar boven: op sommige plaatsen in de stad is het ‘s nachts zo’n 5 à 6 graden warmer dan buiten de stad?
Steven: “Met zelfs een uitschieter tot tien graden in Brussel. Die hitte is niet gezond. In 2020 waren er tijdens de hittegolf in augustus bijna 1.500 extra overlijdens in ons land. Het is interessant als onderzoeker om in kaart te brengen wat de impact is van de omgeving op het klimaat. Maar ook naar beleidsmakers toe is dit nuttig, zij kunnen hier rekening mee houden bij bepaalde beslissingen.”
Pieter: “Tijdens de hittegolven tussen 1991 en 2018 is 37% van de overlijdens door hitte wereldwijd te wijten aan de klimaatopwarming. Onder andere dus door dat stedelijk hitte-eiland. Zoals Steven zegt: daar kan je het beleid op afstemmen, bij de inplanning van bejaardentehuizen of crèches bijvoorbeeld.”
Pieter, jij ziet een gelijkaardig effect van bossen op de temperatuur?
Pieter: “Inderdaad, op warme dagen kan het in een dichtbegroeid bos zo’n acht graden koeler zijn dan buiten het bos. We zien overal in Europese bossen een verandering van vegetatie door de opwarming en de langere droogteperiodes. Maar we hebben nu gemerkt dat bossen ook een buffer kunnen vormen tegen die verandering. In dichte bossen is de temperatuur de afgelopen dertig jaar veel minder gewijzigd dan erbuiten. En dus is ook de vegetatie minder veranderd.”
Beide bevindingen komen er omdat jullie op lokaal niveau data verzamelen. Wat is het belang daarvan in klimaatonderzoek?
Steven: “De weerstations van de KMI’s van deze wereld zijn heel nauwkeurig, maar ze staan nagenoeg allemaal in open en landelijke omgevingen. Het stedelijk hitte-eiland kan je daarmee niet waarnemen, we weten er eigenlijk nog altijd weinig over. Terwijl de meeste mensen wel in de stad wonen en het economisch leven zich daar volop afspeelt. Met VLINDER meten we op plaatsen waar we nog te weinig informatie over hebben. We hebben nu een meetstation in de Dijle in Mechelen en ook één aan de Watersportbaan in Gent. Die data laten toe om in kaart te brengen welke impact omgevingsfactoren hebben op temperatuur. De vele gebouwen in de stad duwen de temperatuur omhoog. Terwijl groen en water een milderend effect hebben op temperatuur. In een stadspark is het enkele graden koeler dan elders in de stad. Dat soort data is vrij uniek in de wereld.”
Pieter: “Als je wil weten hoe een plant reageert op de temperatuur, dan moet je de temperatuur kunnen meten die die plant ervaart. In het bos dus. De temperatuur die in Ukkel gemeten wordt, is niet representatief voor een bos in het Leuvense bijvoorbeeld. Veel mensen beseffen het niet, maar als het over de klimaatopwarming gaat, dan gebruiken we metingen die nooit in bosgebied gebeurden. Voor het onderzoek naar biodiversiteit in bossen zijn die metingen minder bruikbaar.”
Dat verhindert een goed begrip van het klimaat nu, maar ook in de toekomst?
Pieter: “De meeste voorspellingen gaan ervan uit dat het verspreidingsgebied van de helft van de vegetatie tegen het einde van de eeuw sterk gereduceerd zal zijn. Door de klimaatopwarming. Maar zoals ik al aangaf: die projecties vertrekken van data van de grote weerstations in open gebied. De data van de lokale meetstations geven een ander beeld. Er zijn aanwijzingen dat de verschuivingen er anders zullen uitzien. Volgens mij is de volgende stap dat instituten zoals het KMI gaan inzetten op weerstations op gevarieerde locaties, met andere vegetatie of topografie. We hebben trouwens ook aangetoond dat het voor een land als België dan niet over miljoenen stations gaat, met een 150-tal kom je al een heel eind.”
Steven: “Ik volg Pieter 100%: het is belangrijk dat we op heel diverse plaatsen meten. Dat besef begint ook steeds meer door te dringen. Het zou bijvoorbeeld interessant zijn mocht het VLINDER-project nog honderd jaar bestaan. Zulke meetreeksen van lokale plekken heb je nodig. De klimaatverandering is een globaal probleem. Wat op de Noordpool gebeurt, heeft gevolgen voor de hele planeet. Dus je moet met globale modellen werken. Maar om de impact hier te onderzoeken, moet je informatie op kleinere schaal hebben. Voor een bepaalde regio vertrekken we vanuit de data die we uit de globale modellen halen en die koppelen we aan de regionale klimaatmodellen. En om die modellen te verfijnen, hebben we data zoals die van VLINDER nodig.”
Het VLINDER-project startte als een samenwerking met secundaire scholen, het Curieuzeneuzen-project maakt gebruik van sensoren in tuinen van burgers. Hoe belangrijk is die samenwerking met niet-wetenschappers voor dergelijk klimaatonderzoek?
Steven: “Het is onbetaalbaar. Een vereiste om mee te werken aan het project was dat scholen zelf een goede locatie zochten. Wij selecteerden er dan de beste uit, om een zo goed mogelijke mix te bekomen. Als team van onderzoekers alleen op zoek gaan naar al die locaties lukt gewoon niet. Zeker omdat je er ook af en toe zou moeten langsgaan om alles te controleren. We zouden nooit kunnen doen wat we nu doen zonder die samenwerking.”
Heb je als school interesse om aan de slag te gaan met het materiaal rond het VLINDER-project? Je vindt alle informatie via de leerpaden.
Pieter: “Voor het netwerk aan sensoren is dat hetzelfde verhaal: begin maar eens 4.000 plekken te zoeken waar je ze kunt plaatsen. Maar het werkt ook in de andere richting. Het helpt mensen meer bewust nadenken over klimaat en biodiversiteit.”
Steven: “Absoluut. Ook bij VLINDER zien we dat. Scholen kunnen aan de slag met iets concreet om het te hebben over het weer, klimaat,... En het leuke is dat ook technische scholen heel veel interesse toonden, omdat ze de weerstations zelf moesten bouwen. Het bleef dus niet beperkt tot enkel ASO-onderwijs. Zonder al die gemotiveerde leerkrachten was dit project onmogelijk.”
Wat brengt de toekomst voor jullie onderzoek?
Steven: “Ik hoop dat we nog een aantal jaar data kunnen verzamelen met het VLINDER-project. Het is de bedoeling om weersvoorspellingen nauwkeuriger te maken. Er is nu een project bij het KMI om het weermodel op een zeer hoge resolutie te testen. Kort gezegd: bij een weermodel verdelen we België in allemaal vakjes waarin we het weer berekenen. Vandaag meten die vakjes 1,3 km op 1,3 km, maar bij dit project gaan we die verkleinen tot 700 vierkante meter. Het laat toe om meer detail in rekening te brengen en hopelijk een betere weersvoorspelling te maken. Aan de hand van onze data kunnen we die voorspellingen evalueren en verfijnen. En er is nog heel veel onderzoek mogelijk op basis van de data die we al hebben. Een aantal thesisstudenten is bezig met berekeningen over de hittestress van augustus 2020. Hoe groot was het verschil tussen stad en platteland, de impact van een stadspark, een meer, ...”
Pieter: “Voor ons is het ultieme doel het beheer en beleid rond bossen te verbeteren. Beleidsmakers bewust maken van hun rol, dat ze het microklimaat kunnen sturen en zelf bepalen. Door de keuze van boomsoorten, het randenbeheer van de bossen, kan je het microklimaat en de impact van klimaatverandering gigantisch beïnvloeden. Zeker met de veranderingen die op ons afkomen op vlak van klimaat, is dat heel erg relevant. En we doen volop voort met het SoilTemp-project. Dat is een wereldwijd netwerk van bodemweerstations. Die metingen worden samengebracht, om voornamelijk biodiversiteitsonderzoekers de juiste temperatuurdata aan te bieden. Dat gebeurt via het algoritme dat ook het ‘Curieuzeneuzen in de Tuin’-project gebruikt, door het internationaal in te zetten.”
Misschien zit er nog een samenwerking in, gezien de vele raakvlakken die er zijn tussen jullie onderzoek?
Steven: “Ik denk dat het heel erg complementair is. De metingen die wij doen in bossen bijvoorbeeld, vinden we moeilijk te interpreteren, want geen twee bossen zijn hetzelfde. Dat is net het domein van Pieter en zijn onderzoeksgroep.”
Pieter: En wij zijn als bio-ingenieurs minder sterk in het meteorologische. Alleen al naar welke sensor je het beste gebruikt om de temperatuur te meten in een bos, is het soms al even zoeken. Meteorologen weten daar gewoon veel meer over. Daarom werken wij nu bijvoorbeeld samen in het kader van het BELSPO project FOURCAST waar we de vroegere en hedendaagse effecten van klimaatverandering op de biodiversiteit in België bestuderen, waarbij we bijzondere aandacht besteden aan de bufferende effecten veroorzaakt door bossen.”
Steven: “Eigenlijk zouden wij vaker moeten afspreken!” (lacht)
Benieuwd of er een VLINDER-weerstation bij jou in de buurt staat? Via het dashboard kan je alle data die de stations verzamelen live volgen.
Dit artikel werd voor het eerst gepubliceerd op durfdenken.be op 28 juni 2021. De geïnterviewden werd opnieuw gecontacteerd voor een actuele stand van zaken in oktober 2023.
Lees ook
Een veilige kluis voor ons blauwe goud?
Steeds vaker kampt Vlaanderen in de zomer met waterschaarste, terwijl we ’s winters meer dan voldoende – of zelfs te veel – water hebben. Kunnen we dat winterwater niet bewaren voor de zomer? Bio-ingenieurs Marjolein Vanoppen en Bart De Gusseme proberen het uit in het project ‘Deeper Blue’.
Klimaattoren in Congo dicht een groot gat in onze kennis
Diep in het Congolese regenwoud staat een toren van 57 meter hoog die moet helpen in de studie van de klimaatverandering. De UGent-klimaattoren meet sinds oktober 2020 hoeveel CO₂ het tropische bos opslaat en hoeveel water het verdampt. Op die plek is hij uniek”, vertelt professor Pascal Boeckx.
Helena nam als student deel aan de grootste klimaattop ter wereld
Helena Van Tichelen zat in het middelbaar toen de spijbelacties en jongerenmarsen rond het klimaat losbarstten. Het engagement dat ze toen oppikte, is ze jaren later nog lang niet kwijt. Midden november schoof ze de lessen en cursussen van haar derde bachelor bio-ingenieurswetenschappen even aan de kant om naar Egypte te trekken voor de grootste klimaatconferentie ter wereld: COP27.
UGent werkt aan het klimaatrobuust bos van de toekomst
De droogte van de voorbije jaren bezorgt bomen stress. Sommige stoppen met groeien; andere verliezen hun bladeren. Soms sneuvelen zelfs hele bossen. Bio-ingenieurs van de vakgroep Omgeving (faculteit Bio-ingenieurswetenschappen) onderzoeken over grenzen heen wat er aan de hand is én werken aan een bos dat de klimaatverandering de baas kan.
