Is de bescherming van het milieu een mensenrecht? De strijd van eredoctor John H. Knox

Meer frequente milieurampen door de klimaatverandering, plant- en diersoorten die verdwijnen, ecosystemen die verstoord raken. Het zijn milieuproblemen, maar steeds vaker vormen ze een bedreiging voor de mensenrechten, zoals het recht op gezondheid of zelfs het recht op leven. Het roept de vraag op of het recht op een gezond leefmilieu eigenlijk een mensenrecht is.

Dat is alleszins de overtuiging van professor John H. Knox, die al jarenlang op internationaal niveau probeert om een wettelijk kader te creëren dat milieurecht aan mensenrechten koppelt. Voor die inspanningen krijgt hij een eredoctoraat aan de UGent.

Richtlijn voor de hele wereld

Professor Knox heeft er net een mandaat van 6 jaar op zitten bij de Verenigde Naties, als speciale rapporteur voor mensenrechten en milieu. Voorlopig erkennen de Verenigde Naties het recht op een gezond leefmilieu niet als een mensenrecht. “Maar ik ben hoopvol dat ze dat dit jaar nog gaan doen”, verzekert hij.

Want er beweegt wel wat, onder andere door zijn inspanningen. Zo publiceerde hij het ‘Framework Principles of Human Rights and the Environment’. “Daarmee bracht hij het wettelijke kader rond mensenrechten en milieurecht zo helder in kaart dat het over de hele wereld als richtlijn gebruikt wordt”, vertelt UGent-professor Luc Lavrysen (vakgroep Europees, Publiek- en Internationaal Recht), promotor van het eredoctoraat.

“Het eredoctoraat is een enorme eer”, antwoordt John Knox. “Niet alleen voor mij, maar voor iedereen die zich inzet om de manier waarop we over milieu- en mensenrechten denken, grondig te hervormen.”

De brug tussen mensenrechten en milieu

Zijn mandaat bij de Verenigde Naties startte in 2012, al had het toen de naam ‘onafhankelijk expert mensenrechten en milieu’. John Knox: “Heel wat gebieden over de hele wereld hadden op dat moment al verbanden gelegd tussen milieu- en mensenrecht, maar de Verenigde Naties niet. De relatie tussen de twee was sowieso nog onduidelijk, en een helder wettelijk kader ontbrak. Daar wilde de VN met mijn mandaat verandering in brengen.”

Dat ze bij hem te rade gingen, was niet zo vreemd. Hij sloeg als een van de eersten de juridische brug tussen milieu en mensenrechten. John Knox: “Heel concreet contacteerden ze me na mijn werk als pro-Deoadvocaat op de Malediven zo’n vijftien jaar geleden, in opdracht van de regering. De klimaatverandering verwoest het eiland, de gevolgen voor de mensen die er wonen zijn dramatisch. Stranden brokkelen af, de zeespiegel stijgt. De eilandengroep verdwijnt in het water. De inwoners verliezen zo hun recht op leven, op gezondheid, op een behoorlijke levensstandaard: hun mensenrechten zijn rechtstreeks in gevaar. Ik heb toen duidelijk gemaakt, onder andere op de mensenrechtenconventie in Genève, dat we dringend internationale inspanningen moeten leveren om het milieu te beschermen en dus onze mensenrechten veilig te stellen.”

Milieu- en mensenrechten in de rechtbank

Vijftien jaar later is er zowel op Europees niveau als op wereldniveau nog altijd heel wat onduidelijkheid in de wetgeving. Zo noemt het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens het recht op een gezond leefmilieu niet als fundamenteel recht. Luc Lavrysen: “Toch zijn er heel wat wetten die dat onrechtstreeks aantonen. Het mandaatschap van John heeft daar al enorm veel opgeklaard. En zeker door zijn ‘Framework Principles of Human Rights and the Environment’.”

“Met mijn Framework heb ik geprobeerd alles in kaart te brengen wat de wet zegt in verband met mensenrechten en het beschermen van ons milieu”, zegt hij er zelf over. Het is dan ook niet toevallig dat er overal ter wereld steeds vaker zaken rond milieu- en mensenrecht in de rechtbank belanden. (Zo is er de Urgenda-zaak tegen de Nederlandse staat, waarbij de Hoge Raad besliste dat de staat meer moet doen tegen de uitstoot van broeikasgassen. En nu is er ook een klimaatzaak tegen de Belgische overheden.)

John Knox: “Een erg belangrijke zaak was die van Asgar Leghari in Pakistan. Een landbouwer daagde de nationale regering voor de rechtbank omdat het klimaatbeleid van het land niet voldeed, en dat dit hem en zijn familie beroofde van zijn recht op een waardig leven.” De rechtbank gaf hem gelijk, en stelde een advocaat aan die erop moest toezien dat de regering met een aangepast plan kwam dat zou voldoen aan de klimaatwet.

“In onze Belgische wetgeving zie je dat trouwens ook”, vult professor Luc Lavrysen aan. “Sinds 1994 is het recht op een gezond leefmilieu opgenomen in de grondwet. Sindsdien is daar wel aandacht voor: hoe kunnen we dat gebruiken om milieurecht te versterken en zo het milieu te verbeteren? En ook aan de UGent willen we die link tussen milieu- en mensenrechten meer leggen. We hebben weliswaar elk een eigen centrum, met verschillende professoren en onderzoekers, maar we werken wel erg nauw samen.”

Gigantische uitdagingen, maar hoopvol

Professor John Knox ziet die positieve evolutie graag gebeuren. Maar hij ziet ook nog een lange weg, te beginnen met de VN: “Ik wil de Verenigde Naties mee aansporen om het recht op een gezond leefmilieu op te nemen als een van de mensenrechten. Er moeten nog bijzonder veel stappen gezet worden, en door de klimaatverandering staan we voor gigantische uitdagingen. We moeten de race tegen milieurampen aangaan, en de tijd tikt. Ook de pandemie, die ons al zo lang in de greep houdt, is een onrechtstreeks gevolg van een verstoord leefmilieu. Toch ben ik hoopvol voor de toekomst als ik zie hoeveel talentvolle mensen zich vandaag inzetten voor het milieu. Meer en meer merk ik dat ook jongeren, de generatie van de toekomst, zich daarbij aansluiten.”

Milieuverdedigers over de hele wereld vermoord

Een groeiend draagvlak brengt ook groeiende tegenstand met zich mee. Regeringen moeten een wettelijk kader voorzien om milieuverdedigers te beschermen, zegt John Knox. Hij gebruikt standaard het woord ‘verdediger’, en niet ‘activist’. “We kunnen ons leefmilieu alleen maar beschermen als we in staat zijn bepaalde mensenrechten uit te oefenen, zoals het recht op informatie en het recht op vrijheid van vreedzame vereniging.”

Dat laatste lijkt vanzelfsprekend, maar is het helemaal niet. Meer nog: elk jaar sterven meer en meer milieuverdedigers over de hele wereld - met een gemiddelde van vier per week. Begin dit jaar bijvoorbeeld werden in de Filippijnen 9 inheemse stamleiders vermoord tijdens een betoging tegen de bouw van een dam die dwars doorheen een bergketen zou lopen.

John Knox: “Het is levensgevaarlijk om je te verzetten tegen een dam, mijnen of illegale jacht. Regeringen bestempelen milieuverdedigers als een gevaar voor de staat, en economische grootmachten bedreigen hen. Het probleem is gigantisch. Wat al zou kunnen helpen is een samenwerking tussen grote organisaties als Greenpeace of Amnesty en lokale milieuactivisten. Zo kunnen lokale organisaties meer hulpmiddelen inzetten, en kunnen grotere organisaties bedreigingen beter opsporen en voorkomen.”