Jan Trachet is archeoloog. In zijn historisch onderzoek kwam hij vaak in contact met een kaart van het Brugse Vrije (1571) geschilderd door Pieter Pourbus. De kaart werd vooral gebruikt als afbeelding om publicaties op te leuken, maar werd nooit eerder op zijn archeologische waarde onderzocht. Jan Trachet merkte de accuraatheid van de kaart op en ging gedreven op zoek naar de geheimen van de kaart. Met succes, want intussen werd de kaart toegevoegd aan de Vlaamse Topstukkenlijst.
De kaart van Pourbus werd erkend als Vlaams Topstuk, hoe bijzonder is dat?
“Jarenlang werd de geschilderde kaart wat stiefmoederlijk behandeld. Ze had te weinig esthetische waarde voor kunsthistorici en voor geografen leek ze dan weer te artistiek. Hierdoor viel de kaart telkens tussen twee stoelen.”
Jan Trachet: “Mede dankzij mijn landschaps-archeologisch onderzoek, heeft de kaart een statuut als wetenschappelijk waardevol object gekregen. Als laatste, waardevolle getuige van de het middeleeuwse landschap rond Brugge verdient ze zeker een plekje als ‘Vlaams Topstuk’.”
"De Topstukkenlijst bevat voorwerpen die door de Vlaamse Gemeenschap als zeldzaam en onmisbaar gezien worden omwille van hun archeologische, (cultuur)historische, artistieke of wetenschappelijke waarde. Dat de kaart van Pourbus hieraan toegevoegd wordt, is helemaal terecht. Het is een vorm van valorisatie waar we niet meteen aan denken aan het begin van een onderzoek, maar qua maatschappelijke meerwaarde misschien wel het hoogst haalbare.”
Wat is te zien op de kaart van Pourbus?
“De kaart toont ons heel gedetailleerd hoe het Brugse kustlandschap eruitzag in het midden van de zestiende eeuw. Hij schilderde deze kaart net voor het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog en de industrialisering die het kustlandschap voorgoed zouden veranderen.“
Waarom werd de kaart gemaakt?
“Met de kaart wilde het Brugse Vrije vooral haar territoriale grenzen aanduiden voor juridische doeleinden, maar waarschijnlijk had de kaart ook een grote symboolwaarde. Wie het hoofdgebouw van het Vrije binnen kwam, moest overdonderd worden door de grootte van de kaart én het grondgebied. In opdracht van het Brugse Vrije ging de schilder tien jaar lang op pad met paard en kar. Huizen, boerderijen, windmolens, waterlopen, wegen, dorpen en steden. Hij bracht ze minutieus aan op de kaart. Hij voegde ook plaatsnamen en wapenschilden toe aan de kaart."
Jouw onderzoek heeft de blik op deze kaart voorgoed veranderd en letterlijk ‘op de kaart gezet’?
“Historici en archeologen verwezen regelmatig naar de kaart met uitspraken als ‘die hoeve staat ook afgebeeld op de kaart van Pourbus’. Maar verder dan een mooie illustratie voor de cover of de binnenflap van een publicatie, schopte de kaart het dikwijls niet.“
“Tijdens mijn doctoraatsonderzoek (naar de Verdwenen Zwinhavens) werkte ik dagelijks met de kaart. Er stonden meer dan 8000 huizen, tientallen kastelen, honderden molens en meer dan 500 km dijk op, maar het viel me op dat veel van die sites onbekend waren in onze archeologische databanken."
De accuraatheid van dat geschilderde landschap was dus nooit wetenschappelijk onderzocht?
“Klopt! Er waren twee mogelijkheden: Ofwel was de topografie waarachtig geschilderd, maar wisten we niets over deze locaties, ofwel was Pieter Pourbus een erg creatieve schilder-cartograaf die zijn kaart met een horror vacui gevuld heeft met huizen en wegen.“
Jan Trachet: “Eens ik aan de steekproeven begon, werd het me snel duidelijk dat de kaart eigenlijk een archeologische schatkaart is, boordevol ongekende archeologische sites.”
“Een schatkaart die ook nog eens uitzonderlijk accuraat is! Na jarenlang onderzoek en het persoonlijk affietsen van de middeleeuwse wegen op zoek naar ‘verklikkers’ van het middeleeuwse landschap (o.a. via Pourbus Troubadour) durf ik met zekerheid zeggen: Elk huis dat er staat, heeft Pieter Pourbus naar waarheid ingetekend.”
Hoe verklaar je dat de kaart zo correct is?
“Schaal en afstanden inschatten in die tijd was helemaal niet evident. We zijn ervan overtuigd dat Pieter Pourbus als een van de eerste cartografen - in onze contreien - driehoeksmeetkunde heeft toegepast. Er circuleerde een boekje van Gemma Frisius, een Nederlands wiskundige, waarin de techniek voor het eerst beschreven stond. Wellicht had Pieter Pourbus een exemplaar kunnen bemachtigen en was hij een early adopter. Die hypothese wordt ook ondersteund door de passerlijnen en meridianen die we terugvonden op één van zijn andere kaarten.“
Waar kunnen we de kaart bewonderen?
“De kaart heeft afgelopen winter heel wat bezoekers gelokt voor de expo ‘Pourbus Master of Maps’. Nu hangt ze opnieuw op haar vaste plek in het Brugse Stadsarchief. Intussen is de kaart in al haar glorie ook permanent digitaal te bestuderen via www.geopunt.be en www.pourbuskaart.museabrugge.be. En... een levensgrote kopie van de kaart siert nog steeds de muren van mijn bureau. Welkom!”
Read also
A ‘tree’mendous tale of natural resilience
What if trees could talk? Well, every so often they do. In doing so, they give a glimpse of the past. For example, a 250-year-old oak in the castle grounds at Elverdinge near Ypres tells us more about the First World War. The tree survived this war, despite the incessant bombs. The Woodlab at Ghent University tells us the touching story of this oak tree.
Stonehenge reveals traces of a much older past
A particularly valuable discovery has turned our knowledge of Stonehenge upside down. On the most researched site in the world, a research group including a few Ghent University students has found traces that are much older than anything that has been excavated so far. We know that there are still secrets to be uncovered from bio-engineer Philippe De Smedt, among other things thanks to soil scans.
The landscape as a trail to missing soldiers from WWI
After the First World War, tens of thousands of soldiers remained missing in the earth in the Westhoek. Some are now recovering their identity at the In the Flanders Fields Museum. Ghent University archaeologist, Birger Stichelbaut, teamed up with Ghent University alumnus, Simon Verdegem, to lay the foundations for the captivating exhibition. The result of excavation work and archaeology from the air.
Atlantis in Bruges: reconstruction of lost medieval ports
These days it is mainly a tourist attraction, but Bruges was once an international world city, like London or Shanghai. The reason? Its many outer ports in the Zwin channel. New archaeological, historical and geological research has now made it possible to reconstruct that past in an unprecedented manner.
