Waarom de hoge gasprijs ook onze elektriciteit duurder maakt

“Zolang gasprijzen hoge toppen scheren, blijft ook de elektriciteitsprijs pieken”, verklaren Johan Albrecht, professor milieu-economie en Sam Hamels, energie-econoom en postdoctoraal onderzoeker. Hoe hard de windmolens ook draaien, hoe stralend de zon ook schijnt op onze zonnepanelen. Hoe komt dat? En kunnen we daar iets aan doen?

“Omdat de vraag naar elektriciteit sterk schommelt naargelang het moment van de dag of het seizoen, zetten producenten flexibele en controleerbare productietechnologieën in”, legt Johan Albrecht uit. “Dat betekent dat ze tijdens piekmomenten niet alleen elektriciteit halen uit kernenergie en hernieuwbare bronnen als wind en zon, maar ook uit gascentrales.”

In de praktijk hangt zo’n derde van onze elektriciteits-productie af van gascentrales. Toch bepalen ze de elektriciteitsprijzen volledig. Waarom? En waarom speelt gas zo’n belangrijke rol? Wind, zon én kernenergie zijn toch veel goedkoper?

Extra stroom via gascentrales

Veel heeft te maken met de spelregels die elektriciteitsbeurzen hanteren om prijzen te bepalen. “Op de energiemarkt moet een prijs geboden worden die minimaal gelijk is aan de productiekost van de laatste eenheid energie die nodig is om een stabiel net te garanderen (waarbij er evenveel stroom op het net wordt gezet als er wordt afgenomen, nvdr.). Deze prijs wordt dan de elektriciteitsprijs op een bepaald moment”, aldus Johan.

Dat marktmechanisme werd ingevoerd na de de vrijmaking van de Europese energiemarkt. En het zijn vooral gascentrales die de prijs zetten: de hoge gasprijzen vertalen zich dus in hoge elektriciteitsprijzen.

Energie via termijn- en dagmarkt

Energieleveranciers kopen hun energie op verschillende marktplatformen. Johan: “Op de termijnmarkten kopen ze stroom in om enkele maanden tot 2 jaar later door te verkopen aan hun klanten. In normale tijden vinden we lage en vrij stabiele prijzen op de termijnmarkten.”

“Als achteraf blijkt dat een leverancier te weinig elektriciteit heeft aangekocht en dit verschil niet kan wegwerken, met eigen productie, zal hij moeten bijkopen op de dagmarkten. De prijzen op die markten kunnen sterk schommelen en zijn soms extreem hoog of zelfs negatief”, vervolgt Johan.

“In normale tijden ligt niemand wakker van deze prijs-schommelingen: ze hebben meestal geen impact op de termijnmarkten. Maar als die dagprijs maandenlang op een erg hoog niveau blijft, zoals nu het geval is, vraagt iedereen zich af of de markt structureel aan het veranderen is en stijgen ook de prijzen op de termijnmarkten. Dat gebeurde volop in augustus 2022 met grote gevolgen voor onze voorschotfacturen.”

Stijging van de gasprijzen

De evolutie van de gasprijzen lijkt soms wel een rollercoaster, met de ene piek na de andere. De stijging is al sinds de zomer van 2021 ingezet, onder andere door het economisch herstel na de pandemie. “Daarna zorgden spanningen tussen Rusland en Oekraïne voor een enorme prijsopstoot”, legt Johan uit. “Even leken de markten toen te kalmeren. Tot Rusland eind februari Oekraïne binnenviel. In de weken na de invasie normaliseerde de prijs opnieuw een beetje, al zakte die niet meer tot het niveau van de zomer van 2020.”

En toen, in de zomer van 2022 steeg de gasprijs opnieuw fors, tot wel 12 keer zo hoog als een jaar eerder. Johan: “Daardoor kenden de elektriciteitsprijzen op de termijnmarkten voor binnen één of twee jaar tijdelijk ongekende hoogtes.” Wil dat zeggen dat we binnen twee jaar nog steeds recordprijzen voor stroom zullen betalen? Niet per se, vertelt Johan. “Tussen augustus en eind september halveerde de gasprijs. Een dalende gasprijs zorgt voor een lagere productiekost van gascentrales en zo dus ook voor lagere elektriciteitsprijzen.

Intussen wordt duidelijk dat de vraag naar gas sterk daalt in Europa. Dat is van fundamenteel belang omdat de Europese Commissie in juli 2022 vroeg om de vraag naar gas onmiddellijk te verminderen met 15%. Dat is nodig om ‘een normale winter’ door te komen zonder gas uit Rusland. De extreme prijzen zetten aan tot een fors lager verbruik en hierdoor zal de grote onzekerheid stilaan uit de markt verdwijnen zodat de prijzen kunnen normaliseren.

Spannende winter

Energie-econoom Sam Hamels voorspelt alvast een dure winter. “De prijzen voor leveringen deze winter swingen de pan uit. Als je tijdens de zomer elektriciteit bestelde voor december 2022, betaal je meer dan 1000 euro per megawattuur. Die prijs ligt zelfs hoger dan die van de stroom van de minst efficiënte gascentrales.”

Daarbovenop hangt dus de dreiging van Poetin als het zwaard van Damocles boven ons hoofd. Sam: “Poetin draaide al de gaskraan geheel of gedeeltelijk toe voor de landen die weigerden om in de Russische roebel te betalen. Landen die wél nog in roebel betalen, wacht mogelijk hetzelfde lot.”

Gas besparen is prioriteit

Is dat echt een probleem? België is toch helemaal niet afhankelijk van Rusland voor de gasleveringen? “We staan er inderdaad iets beter voor omdat we maar 7% van ons gas uit Rusland halen”, zegt Sam. “Geografisch gezien hebben we het grote voordeel dat leveranciers ons langs alle kanten kunnen beleveren. We zijn verbonden met Noorwegen en hebben een LNG-terminal.”

“Maar in Europa gelden ook solidariteitsprincipes. Het zou wel eens kunnen dat Duitsland deze winter echt in de problemen komt. Dan houden wij niet zomaar al het gas voor onszelf, maar helpen we de Duitsers.” Alternatieven zijn er niet. Sam: “Voor gas hebben we een noodlijn vanuit Amerika, maar die kreeg onverwachts technische problemen, vertelt Sam. “Pas na de winter zal die hersteld zijn. Op de Amerikaanse gastoevoer hoeven we dus voorlopig niet te rekenen. We kunnen dus maar beter massaal besparen op gas. Alleen heb ik daar tot hiertoe nog maar weinig beleidsmakers over horen spreken.”

Zorgvuldig opgebouwd marktontwerp

En wat als we de link tussen de gas- en de elektriciteitsprijs gewoon doorknippen? Stel dat we de kostprijs van alle productietechnologieën in rekening brengen, en niet alleen die van gasproductie, eindigen we dan niet met een veel eerlijker prijs? Helaas. Zo makkelijk is het niet, legt Sam uit: “Het is gevaarlijk die twee te ontkoppelen. Die regulering is het resultaat van een zorgvuldig opgebouwd marktontwerp. Het is geen goed idee overhaaste beslissingen te nemen en dat zomaar overboord te gooien.”

Dat komt door de complexe regulering die er op de energiemarkt heerst. Tijdens de jaren 1990 hadden we in Europa nationale en gemonopoliseerde markten waarbij internationale samenwerking minimaal was. Een aantal bedrijven had toen alles in handen: van productie over transport tot de eindafrekening voor de klant. Om de energieprijzen te doen dalen en om de kwaliteit van de dienstverlening te verbeteren, besliste Europa de markt open te zetten voor concurrentie. In Vlaanderen is dat sinds 2003 het geval, in Brussel en Wallonië sinds 2007.

“Die liberalisering is een enorm proces geweest”, verduidelijkt Sam. “Het is het resultaat van een jarenlange nauwe samenwerking tussen academici en regulatoren, zoals de Belgische Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas (CREG). Zij dachten na over het meest efficiënte systeem voor onze Europese elektriciteitsmarkt. Het resultaat is een winkel met mooi opgestapelde porseleinen potjes. Het zou heel gevaarlijk zijn daar nu, door de plotse energiecrisis, een bange olifant in los laten.”

De oplossing: biomassa?

Voorlopig zijn we nog altijd afhankelijk van gas. En het ziet er niet naar uit dat dat in de toekomst snel verandert. “Zeker niet nu de Belgische regering besliste twee nieuwe gascentrales te bouwen”, vertelt Johan. Onze regering heeft al een hele tijd het voornemen om het aandeel stroom uit kerncentrales af te bouwen.

Die totale kernuitstap stond gepland in 2025 maar is nu, door de oorlog in Oekraïne, tien jaar uitgesteld. “De overgang naar hernieuwbare energie gaat gepaard met nieuwe gascentrales. In tijden van klimaatverandering lijkt dat alvast geen goed idee. Nochtans hadden we dat deels kunnen vermijden, vindt Johan. “Tien jaar geleden was er heel wat interesse om in biomassacentrales te investeren. Al snel volgde er kritiek. Biomassacentrales zouden tot massale ontbossing leiden, en tot hongersnood in de wereld. Daardoor verketterden mensen biomassa, en zette iedereen in op wind en zon. Ook in bijkomende waterkracht investeerde amper iemand.”

“Nochtans hadden betrouwbare certificaatsystemen over de oorsprong van de biomassa dat volgens mij kunnen vermijden”, vindt Johan. “Hadden we toen wél stevig in biomassacentrales geïnvesteerd, was er meer weersonafhankelijke hernieuwbare capaciteit. Het gevolg is dat we nu, meer dan ons lief is, afhankelijk zijn van gas. Biomassacentrales hebben wel niet de flexibiliteit van gascentrales zodat ook dan gascentrales dikwijls prijszettend zouden zijn. We zijn in het verleden naïef selectief geweest; we wisten vooral heel goed wat e niet wilden.”

Bovengrens energieprijzen of btw-verlaging

Kan de overheid ingrijpen, bijvoorbeeld door een bovengrens voor energieprijzen in te voeren? “Nee”, zegt Johan resoluut. “Want als de prijs begrensd is, haken producenten misschien af omdat ze minder winst maken. Zo krimpt het aanbod van dure gascentrales. Dan dreigt een aanbodtekort en zakt het hele energiesysteem als een kaartenhuisje in elkaar.”

Een land kan natuurlijk wel een prijsplafond invoeren en de producenten subsidiëren zoals vandaag in Frankrijk gebeurt. Dat kost de Franse schatkist in een eerste fase 26 miljard euro en hierdoor stijgt het begrotingstekort en de overheidsschuld. De Fransen geven de hoge energiefactuur zo door aan de toekomstige generaties die hoe dan ook tegen vele uitdagingen aankijken.

Ook een btw-verlaging naar 6% op gas- en elektriciteitsprijzen is volgens Johan geen oplossing. “Het klinkt sympathiek, en ik begrijp die maatregel wel. Maar mensen met hoge inkomens hebben dat cadeautje niet nodig. De automatische loonindexering compenseert hun energiefactuur gedeeltelijk.”

Aandacht voor steunmaatregelen en energie-intensieve bedrijven

Daarom pleit hij voor steunmaatregelen voor doelgroepen die écht hard getroffen worden. “Dan hebben we het over mensen met een laag inkomen uit arbeid die naast het sociaal tarief grijpen. Daarnaast moeten we dringend aandacht hebben voor de energie-intensieve industrie, want die kreunt in haar voegen. Veel bedrijven leden vorige winter al zware verliezen omdat ze de hoge kostprijs niet konden doorrekenen aan de consument. Nu zitten ze helemaal op hun tandvlees. Sommige overwegen zelfs te sluiten. Dat kan ernstige gevolgen hebben voor onze economie.”

Sam pikt daarop in: “In het mechanisme van de automatische loonindexering zitten ook de huidige stijgingen van de energieprijzen. Gedeeltelijk zorgen die voor een vertekening. Want veel consumenten hebben vaste contracten: de tarieven die zij betalen, liggen voor een aantal jaar vast. Daardoor zie je een grote vertraging tussen wat nu op de energiemarkt gebeurt en het moment waarop je dat in voelt in je portemonnee. Onze loonindexeringen zijn met andere woorden gedeeltelijk een gevolg van een verkeerde inschatting van de snelheid waaraan energiefacturen stijgen. Misschien moet de overheid daar eens aan sleutelen.”