De Motivatiebarometer van de UGent geeft aan dat twee op tien Belgen twijfelt over het coronavaccin. Wetenschapsfilosoof en onderzoeker aan de UGent Massimiliano Simons en moraalfilosoof Brecht Decoene, twee specialisten in complotdenken en antivaxers, geven mee hoe je die twijfel of zelfs tegenkanting kunt counteren.
Vaccintwijfel is niet nieuw. Al van bij de ontwikkeling van het eerste vaccin in 1796, toen de Britse arts Edward Jenner een eerste vaccin tegen de pokken ontdekte, was het er. Maar Massimiliano Simons is optimistisch:
“Er zijn periodes van minder scepticisme, door succesverhalen. Als vaccins op grote schaal een verschil konden maken, zoals bij de uitroeiing van polio, dan verminderde de twijfel. Het scepticisme vandaag zal ook voor een deel verdwijnen als duidelijk wordt dat de coronavaccins werken.”
Dat leidt ons meteen tot argument één om vaccintwijfel te counteren.
1. Gebruik historische feiten om het collectief belang te onderstrepen
Vaccins zijn eigenlijk slachtoffer van hun eigen succes: het feit dat ze gewerkt hebben, doet ons vergeten wat ze precies veranderden. Polio is dankzij een vaccin uit de wereld verdwenen, waardoor we nu niet meer weten hoe erg die ziekte was. Vertel dat verhaal, en trek dezelfde logica door naar het coronavaccin. Ook aan corona zijn ondertussen honderdduizenden mensen aan gestorven. Als een vaccin daar een einde aan kan maken, dan wegen de eventuele bijwerkingen niet op tegen de voordelen.
Massimiliano Simons: “Bij vaccintwijfel gaat het vaak over een spanning tussen het individueel en het collectief belang. Vaccins kunnen in kleine percentages kampen met bijwerkingen of dingen die mislopen. Als ouder kan dat risico je ervan weerhouden om je kind te laten vaccineren, bijvoorbeeld. Wat indruist tegen ons collectief belang, waar we bereid zijn om met die nevenwerkingen te leven. Met historische verhalen over de ontwikkeling van vaccins, waarom ze werden ontwikkeld, hoe erg die ziektes waren, hoe die vaccins hielpen, enzovoort, wijs je op dat collectieve belang. Je zet het in perspectief. Van 50 doden op 100 zieken zonder vaccinatie naar 2 gevallen van bijwerkingen op 100 bij vaccinatie, dat accepteren we.”
2. Cognitieve inenting tegen vaccintwijfel
Onderzoek heeft aangetoond dat je mensen als het ware ‘cognitief kunt inenten’ tegen antivaxerboodschappen, vertelt Massimiliano Simons.
“In experimenten kregen deelnemers informatie over vaak voorkomende kritiek tegen vaccins en strategieën van vaccinsceptici. Dat ging gepaard met uitleg waar ze bij dergelijke boodschappen op moesten letten. Als je die mensen vervolgens sceptische boodschappen rond vaccins toont, gaan ze minder geneigd zijn om daarin mee te gaan en die te geloven.”
Het in kaart brengen van vaak voorkomende argumenten bij antivaxers en het feit dat sommige al decennialang herhaald worden, lijkt hem een interessante benadering om de huidige twijfel over de nieuwe coronavaccins te counteren. “Je maakt duidelijk dat vaccinscepticisme een beweging op zich is, die losstaat van het huidige vaccin. En dat het dus niet de goede bron van informatie is over de nieuwe vaccins.”
Brecht Decoene ziet drie rationele strategieën om vaccinscepticisme te counteren of zelfs te vermijden: containing, prebunking en debunking. “Containing wil zeggen dat je bepaalde ideeën ‘in bedwang houdt’. Dat doe je door mensen de reflex aan te leren om de volgende kritische vragen te stellen: wat is de bron van deze info, hoe geloofwaardig is die, wie is de expert?”
“Prebunken sluit aan bij wat Massimiliano hierboven meegeeft als manier om mensen alert te maken. Door mensen vertrouwd te maken met bepaalde argumenten en uit te leggen wat er mis aan is, ontwikkelen ze sneller de reflex om bepaalde twijfelachtige informatie te herkennen. Ten slotte is er nog debunking: aantonen dat een stelling niet klopt en ze weerleggen.”
Hoe pak je die debunking aan? Brecht Decoene: “Door deze volgorde van argumentatie te hanteren. Geef de correcte info, behandel de mythe en leg de denkfout bloot in de mythe die de waarheid vertroebelt. Wees kort en helder. Geen langdradige wetenschappelijke uitleg zodat je veel mensen kan bereiken. Een voorbeeldje: op Facebook zie je veel berichten circuleren met een hele lijst aan chemische stoffen die in vaccins zitten, die volgens de antivaxers giftig zijn. Waaruit ze besluiten dat vaccins giftig zijn. De denkfout die ze maken is dat ze voorbijgaan aan het feit dat de giftigheid in de dosis zit, en niet in de aanwezigheid an sich. Uiteraard zitten er bepaalde stoffen in vaccins die in grote hoeveelheden giftig zijn, maar in een voldoende kleine dosis – zoals in vaccins – zijn ze dat helemaal niet. Zelfs in rucola zit er nitriet terwijl het verder als gezond wordt beschouwd. Alles is chemie! Door die denkfout uit te leggen, kan je die stelling dat vaccins giftig zijn ‘debunken’.”
Wie meer wil weten over debunking kan onder meer terecht in het online ‘debunking handbook’, een initiatief van Stephan Lewandowsky en John Cook.
3. Maak gebruik van influencers die mensen vertrouwen
Het wantrouwen tegen de coronavaccins vindt vaak een oorsprong in een gebrek aan vertrouwen. Mensen vertrouwen de overheid of Big Pharma niet en dichten hen allerlei slechte bedoelingen toe. Inzetten op vertrouwen is cruciaal om als overheid van je vaccinstrategie een succes te maken, aldus Massimiliano Simons.
“Vertrouwen wordt nog te veel gereduceerd tot een kwestie van kennis. Je vertrouwt wat je kent. Dus denkt de overheid dat het volstaat om twijfelaars te overtuigen met een algemene website met informatie. Daar geloof ik niet in. Ik denk dat we ook moeten inzetten op de morele dimensie van vertrouwen. We vertrouwen mensen die we kennen, die op ons lijken, die we als goede morele mensen zien, ... Mensen vertrouwen vaker hun huisarts dan een algemene website of de overheid. Zet die huisarts dus in als ‘influencer’ om de juiste informatie door te geven.”
Brecht Decoene sluit zich daarbij aan: “We behoren volgens wetenschappers allemaal tot verschillende 'morele stammen': iedereen vereenzelvigt zich met een of andere 'stam'. De kans dat iemand van de ‘ecologische stam’ een uitspraak of zelfs een bewijs zal aanvaarden van iemand van de ‘nationalistische stam’ is heel erg klein. Als dezelfde uitspraak komt van iemand van de eigen morele stam, dan wordt dat bijna als vanzelf zonder enig kritisch onderzoek overgenomen. Dus als je mensen wil overtuigen, doe dat via mensen binnen dezelfde stam. Het is allemaal erg emotioneel, er komt niet zo veel rationaliteit bij kijken.”
4. Wees niet bang van een flinke dosis emotie
Waarom blijven verhalen over vaccinatieschade vaak plakken? Omdat vaccinsceptici er heel sterk in zijn om die te verspreiden onder de vorm van storytelling, met een emotionele laag. Brecht Decoene gelooft sterk in storytelling. “Statistieken, studies, wetenschappelijke argumenten … blijven niet hangen. Terwijl relevante, aantrekkelijke en geloofwaardige verhalen of getuigenissen wél werken. Speel in je verhalen in op de bezorgdheden bij mensen. Als je die bezorgdheden niet meeneemt in je verhaal, dan is je inhoudelijke luik haast gedoemd om te mislukken. Die bezorgdheden zijn misschien niet terecht maar wel oprecht. Boodschappen die blijven plakken bezitten de volgende zes karakteristieken: simpel, verrassend, concreet, geloofwaardig, roepen een emotionele respons op en vertellen een verhaal.”
Naast verhalen mag je volgens Brecht Decoene ook emotionele argumenten inzetten tegen vaccinsceptici. “Ik kreeg de tip om emotionele argumenten te gebruiken van Marc Van Ranst, trouwens (lacht). ‘Zij doen dat, en wij moeten dat ook doen’, was zijn redenering. Ik heb gemerkt dat het werkt. Mensen zijn meer ontvankelijk voor emotionele argumenten dan voor een uitgebreid exposé met wetenschappelijke argumenten. Een voorbeeld dat aanslaat: stel je voor dat al die vaccins vol zitten met gifstoffen. Je moet als fabrikant wel een erg grote klootzak zijn om dat zoveel mensen moedwillig toe te dienen, ook degenen die je graag ziet en toekomstige generaties.”
Hoe de vaccinbereidheid in gunstige zin evolueert, toont de Motivatiebarometer van de UGent. Je leest er ook waarom mensen zich willen laten vaccineren.
Massimiliano Simons behaalde een doctoraat in de filosofie aan de KU Leuven. Hij is medeoprichter van de Working Group on Philosophy of Technology (WGPT) en lid van het Sarton Centre for History of Science. Als postdoctoraal researcher aan de UGent doet hij voornamelijk onderzoek doet naar hedendaagse technowetenschappen.
Brecht Decoene studeerde moraalwetenschappen aan de UGent. Hij is bestuurslid van SKEPP (een organisatie die onder andere is opgericht door Etienne Vermeersch en die beweringen onderzoekt die volgens de huidige stand van de wetenschappen zeer onwaarschijnlijk zijn) en auteur van het boekje 'Achterdocht tussen feit en fictie: kritisch omgaan met complottheorieën' (ASP uitgeverij, 2016).
Dossier vaccins
Corona maakte vaccins opnieuw razend actueel. Lees in ons vaccindossier hoe de coronavaccins getest worden en welke ethische dilemma's dat met zich meebrengt, maar ook hoe Gentse onderzoekers aan een heel nieuwe vaccintechnologie werken!
Lees ook
UGent-virologen leveren strijd tegen virussen in nieuw onderzoeksgebouw
Professor Xavier Saelens en zijn team werken elke dag aan nieuwe en verbeterde vaccins en geneesmiddelen tegen griep- en coronavirussen. Dat doen ze vanaf nu in een nieuw onderzoeksgebouw. “Ons uiteindelijke doel: zieke mensen helpen.”
Gedaan met stokjes in de neus? Eenvoudige corona-ademtest in de maak
Een coronatest die even snel en makkelijk is als een ademtest bij een alcoholcontrole: binnenkort is het mogelijk. Onderzoekers van imec-MICT-UGent bouwden mee aan een gebruiksvriendelijk toestel dat tegen de zomer in gebruik kan zijn.
Schuilt in ieder van ons een complotdenker?
Er lijkt een hoogconjunctuur voor complotdenken aan de gang te zijn. Zo’n nieuwe ziekte die uit het niets opduikt, met zoveel doden als gevolg? Dat moét wel een samenzwering zijn, aldus velen. Het internet werd en wordt dan ook overspoeld met allerlei complottheorieën. Dat brengt ons tot de vraag: waarom geloven mensen in de meest onwaarschijnlijke verhalen en waarom vinden we dat een probleem?
Twee buitenlandse doctoraatsstudenten over hun ervaring met de lockdown in Gent
Doctoraatsstudenten Elaheh Niazi uit Iran en David Gleerup uit Denemarken arriveerden rond de start van de tweede lockdown in Gent. Ze zijn hier ondertussen enkele maanden, maar veel hebben ze nog niet gezien van de stad of zelfs van de collega’s.
