De twee wereldoorlogen hebben in onze contreien heel wat sporen nagelaten, ook in het landschap. Denk dan niet enkel aan bunkers, maar ook aan dingen die je op het eerste gezicht niet zou linken met oorlogen. Zo is een vijver misschien wel een bomkrater uit de Tweede Wereldoorlog. Onderzoek van luchtfoto’s aan de UGent blijkt op dat vlak een goudmijn.
Het rustige groen op de beboste flanken van de Koppenberg verraadt vandaag amper nog het oorlogsverleden van de regio. Het gebied was het oefenterrein van Duitse troepen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het vierde stormbataljon dat er gestationeerd zat, dolf er onder andere een netwerk aan oefenloopgraven. De sporen daarvan zijn er nog, maar vanuit de lucht wordt pas helemaal duidelijk hoe het loopgravenstelsel eruitzag.
Wouter Gheyle en Birger Stichelbaut van de vakgroep Archeologie aan de UGent doen al jaren onderzoek in conflictarcheologie, het archeologisch onderzoek van resten van oorlogen. Ze analyseren oude luchtfoto’s, gemaakt tijdens de oorlog, en vergelijken ze dan met recente luchtfoto’s en ‘lidar’-hoogtemodellen. Dat is een technologie die aan de hand van lichtstralen hoogteverschillen aan het oppervlak meet vanuit een vliegtuig en in 3D in kaart brengt.
Door die verschillende beelden op elkaar te leggen, kunnen ze het oorlogslandschap reconstrueren en hedendaagse restanten van de oorlog opsporen. Daardoor moeten ze geen invasief veldwerk doen, maar kunnen ze op basis van beelden heel wat informatie bekomen.
Volledige frontlijn
“Zo slagen we erin om met fotografische technieken heel veel materiaal te verzamelen”, legt Birger Stichelbaut uit. “Het is fijn om enkele elementen in het landschap te ontdekken, zoals een bunker of een loopgraaf. Maar wat nog leuker is, is om een heel landschap te reconstrueren. Dan krijg je een veel vollediger beeld van wat zich er heeft afgespeeld.”
“Onze onderzoeksgroep doet dat al vijftien jaar in de Westhoek”, vertelt Stichelbaut nog. “Zo hebben we de volledige frontzone van de Eerste Wereldoorlog in kaart gebracht. Nu zijn we geleidelijk aan aan het opschuiven naar de Tweede Wereldoorlog.”
Kleur geven aan het landschap
In West-Vlaanderen zijn al heel wat dingen in kaart gebracht, maar dat is niet overal zo. “Er zijn nog veel verhalen die niet verteld zijn”, haalt Wouter Gheyle aan. “In Limburg bijvoorbeeld starten we nu met de eerste fase. We hebben in het kader van het project ‘Onder de radar’ de luchtfoto’s publiek gemaakt. Nu hebben we de verhalen en herinneringen van de bevolking nodig”, vertelt hij. “Op die manier geven we kleur aan het landschap.”
De beelden en sites spreken tot de verbeelding, merken de onderzoekers. “Mensen kunnen zich daar iets bij voorstellen, het is heel tastbaar en zichtbaar. Iedereen heeft of had wel een grootouder met een verhaal over ‘den oorlog’.” Door die betrokkenheid beginnen mensen anders naar een landschap te kijken. “Daar doe ik het voor. Dat is voor mij de kick”, voegt Stichelbaut daar nog aan toe.
Voor wie graag zélf aan de slag gaat met beelden uit de Tweede Wereldoorlog, kan op de website van ‘Onder de radar’ van de provincie Limburg mee op zoek gaan naar sporen van bunkers, loopgraven, vliegvelden, ….
Het onderzoek van Wouter Gheyle en Birger Stichelbaut legde het oorlogsverleden van onder andere deze plekken bloot:
1. Verdedigingslinie Atlantikwall Raversyde in Oostende
Wie ooit al langs de kustlijn tussen Middelkerke en Oostende heeft gewandeld, gereden of gependeld met de trein, heeft er ongetwijfeld al eens een stukje van gezien: de Atlantikwall in Raversijde. Daar vind je de best bewaarde restanten van deze Duitse verdedigingslinie uit de Tweede Wereldoorlog.
Hedendaagse luchtfoto van Lombardsijde en Amerikaanse bommenwerper boven de Atlantikwall in 1944 (Bron: Informatie Vlaanderen en Fold3).
Zelf verkennen? Probeer de interactieve slider.
2. Vliegbasis Brustem in Sint-Truiden
In Sint-Truiden, tussen Brustem en Bevingen, ligt de vliegbasis Brustem. Die werd al voor de Tweede Wereldoorlog gebruikt door de Belgische luchtmacht, maar vanaf 1940 gebruikten de Duitse bezetters het vliegveld om Britse bommenwerpers aan te vallen. De Duitse luchtfoto toont het vliegveld van Brustem op 12 december 1944. Dit vliegveld, dat van groot belang was voor de Duitsers tijdens de oorlog, met nachtjagers die bombardementen moesten tegenhouden, kwam sinds de bevrijding in september 1944 terug in Amerikaanse handen. Op de Duitse foto’s staat vijandige infrastructuur in het rood aangeduid: Amerikaanse tentenkampen, loodsen, luchtafweer en zelfs vliegtuigen. Hun vroegere, eigen luchtafweer en landingsbanen zijn in blauw gemarkeerd.
Hedendaagse luchtfoto van het vliegveld van Brustem en Duitse foto uit 1944 (Bron: Informatie Vlaanderen en NARA).
Zelf verkennen? Probeer de interactieve slider.
3. Loopgraven op de Koppenberg in Oudenaarde
Op de beboste flanken van de Koppenberg, in het Oost-Vlaamse Oudenaarde, ligt een Duits oefenloopgravenstelsel uit de Eerste Wereldoorlog. Dankzij het onderzoek van de Universiteit Gent is dit goed bewaarde geheim nu bekend.
Hedendaagse luchtfoto en lidar visualisatie van de Koppenberg, met loopgraven als zwarte lijntjes (Bron: Informatie Vlaanderen, visualisatie door UGent).
Zelf verkennen? Probeer de interactieve slider.
4. Bomkraters rond het station van Kuringen in Hasselt
In het natuurgebied Tommelen rond het station van Kuringen vind je zo’n 110 vijvers. Toch zijn dat geen natuurlijke vijvers. Oorspronkelijk waren het kraters, ontstaan tijdens de paasbombardementen van april 1944, waarbij veel slachtoffers vielen.
Luchtfoto’s voor, tijdens en na Paasbombardementen op het rangeerstation van Hasselt, april 1944, vergeleken met het lidar-hoogtemodel voor het project Onder de Radar (Bron: NARA, Informatie Vlaanderen, visualisatie door UGent).
Zelf verkennen? Probeer de interactieve slider.
Geheugenissen
Wil je meer weten over hoe de onderzoekers precies te werk gaan? Luister dan de podcast van ‘Geheugenissen’ over Archeologiedagen en conflictarcheologie.
Lees ook
Hoe een onbeduidende kaart plots een Vlaams Topstuk wordt
In zijn historisch onderzoek kwam archeoloog Jan Trachet vaak in contact met een kaart van de Brugse Vrije (1571) geschilderd door Pieter Pourbus. Hij merkte de accuraatheid van de kaart op en ging gedreven op zoek naar de geheimen van de kaart.
Stonehenge geeft sporen van veel ouder verleden prijs
Een bijzonder waardevolle ontdekking zet onze kennis over Stonehenge op zijn kop. Op de meest onderzochte site ter wereld vond een onderzoeksgroep met enkele UGent’ers sporen die veel ouder zijn dan alles wat er tot nog toe opgegraven werd.
Het landschap als spoor naar vermiste soldaten uit WO I
Na de Eerste Wereldoorlog bleven tienduizenden soldaten vermist in de bodem van de Westhoek. In het In Flanders Fields Museum krijgen sommigen hun identiteit terug. Het resultaat van graafwerk en archeologie vanuit de lucht.
Atlantis in Brugge: reconstructie van verdwenen middeleeuwse havens
Brugge mag vandaag dan vooral een toeristenmagneet zijn, ooit was de stad een internationale wereldstad zoals Londen of Shanghai. Dat had ze te danken aan haar vele voorhavens in de Zwingeul. Nieuw archeologisch, historisch en geologisch onderzoek laat nu toe om dat verleden op ongeziene wijze te reconstrueren.
