De revolutie van 2011 bracht de Syrische bevolking geen vrijheid. De burgeroorlog in het land heeft al honderdduizenden slachtoffers gemaakt. De situatie is stilaan uitzichtloos. “Maar als je goed kijkt, zijn er wel enkele lichtpuntjes. Het is belangrijk dat we die in de verf zetten. Anders dreigen we de mensen die gevangen zitten in het conflict nog meer te ontmenselijken”, vindt Midden-Oostenexperte Brigitte Herremans.
Op 17 december 2010 steekt de Tunesische groente- en fruitverkoper Mohammed Bouazizi zichzelf in brand. Een wanhoopsdaad, nadat hij zijn waren moest inleveren en werd vernederd en bespuwd door de politie.
Een kettingreactie schiet in gang. In meerdere Arabische landen komt de bevolking in opstand. Maar de initiële vreugde en positieve vooruitzichten, slaan in sommige landen om in nog meer conflict. In Egypte bijvoorbeeld, breken jaren van tumult aan en grijpt Abdel Fattah al-Sisi uiteindelijk de macht. Een man die een nog grotere bedreiging vormt voor de vrijheden van burgers.
Lichtpuntjes
Het zwartst is de situatie in Syrië. Het regime van Bashar al-Assad reageert in maart 2011 met extreem geweld op vreedzame betogingen. Dat luidt een burgeroorlog in die internationale dimensies zou krijgen, met honderdduizenden dodelijke slachtoffers.
“Toch is het niet allemaal slecht”, zegt Brigitte Herremans, al jaren bezig met de materie bij onder andere Pax Christi en Broederlijk delen. Nu doctoreert ze over Syrië aan de onderzoeksgroep ‘Justice Visions’ van de UGent. “Als we naar conflictgebieden kijken, maken we vaak de fout om alles negatief te zien. Er zijn ook lichtpuntjes. De oprichting van mensenrechtenorganisaties in Syrië in een periode waarin mensenrechtenactivisten er alleen voor stonden, vind ik hoop en veerkracht uitstralen. Het toont dat Syriërs hun basisrechten, waarvoor ze initieel de straat op gingen, niet zomaar willen opgeven.”
De rechtszaak die momenteel loopt in de Duitse stad Koblenz tegen twee vermeende folteraars van het Assad-regime is nog zo’n lichtpunt: “De eerste zaak ooit tegen functionarissen van het Syrische regime. Dat het Internationaal Strafhof buitenspel staat door een veto van Rusland en China, was een klap in het gezicht van de slachtoffers. Maar er worden dus wel kleine stappen gezet”, aldus Brigitte. “Vooral qua symbool kan het tellen. Syrische burgers beseffen dat ze het regime nooit volledig verantwoordelijk kunnen stellen, maar complete straffeloosheid is geen optie meer.”
Kunst als strijdwapen
En dan is er nog de rol van kunst. Brigitte onderzoekt hoe kunst kan bijdragen tot meer rechtvaardigheid voor Syriërs. “Kunst wordt in conflictsituaties vaak als overbodig gezien. ‘Wat heb je aan een goed boek als je geen eten hebt?’, vragen mensen zich dan af”, legt Brigitte uit.
Toch speelt het een rol in wat ‘truth seeking’ of waarheidsvinding wordt genoemd: processen die een samenleving kunnen helpen om gruweldaden te verwerken en te plaatsen. “Kunst helpt om ervaringen van slachtoffers weer te geven en kan ervoor zorgen dat hun verhaal weerklank krijgt, zelfs op internationaal vlak. Het is ook een manier om de werkelijkheid te kunnen dragen.”
Om daar een beeld van te krijgen, interviewt Brigitte onder meer kunstenaars uit Syrië. Ze noemt het voorbeeld van visueel kunstenaar Khaled Barakeh. Hij maakte afgelopen zomer voor het gerechtshof in Koblenz, bij de start van het proces tegen de Assad-functionarissen, de kunstinstallatie ‘Mute’ met kleren van 49 activisten. “Daarmee vertelt hij het verhaal van de bevolking die in de steek wordt gelaten in hun strijd voor vrijheid. Hij toont dat slachtoffers een plek willen in het debat over rechtvaardigheid.”
Maar ze bekijkt ook wat het teweegbrengt. “Toen ‘For Sama’, een documentaire van de Syrische Waad Al-Kateab, hier in oktober uitkwam, vroeg ik kijkers wat het bij hen losmaakte. Twee weken later belde ik hen nog eens om te vragen of hun blik op het conflict veranderd is. Het is een van de manieren om te onderzoeken hoe kunst de visie van mensen wijzigt. En of het zaken die mensen eerst niet zien, zichtbaar maakt.” De opzet: narratieven over onrecht blootleggen, en zo het wissen van ervaringen van slachtoffers tegengaan.
Immuun voor tragische beelden
Waar het volgens Brigitte echt om draait is hoe die – op het eerste gezicht kleine – dingen de menselijkheid terugbrengen in het conflict. “Als we die niet zien, dreigen we de mensen verder te ontmenselijken. We zijn immuun geworden voor de tragische beelden. De oorlog wordt vaak bestempeld als ‘te ingewikkeld’, waardoor mensen afhaken”, zegt ze.
“Het is nochtans niet zo ingewikkeld. Wanneer een ziekenhuis of een school wordt gebombardeerd, dan is dat een menselijk drama en een oorlogsmisdaad. Maar die menselijkheid voelen we niet meer. Door kunst kan je die gevoelige snaar opnieuw raken.” En ze kan soelaas bieden voor slachtoffers: “Kunst brengt ze in contact met anderen die misschien hetzelfde hebben meegemaakt en dat verbindt.”
Vrijheid in de hoofden
Hoewel echte vrijheid in Syrië niet meteen in zicht is, is de vrijheid in de hoofden van veel Syriërs wel ingezet. “Als ik met Syriërs praat hoor ik vaak dat ze in 2011 de angst van zich hebben afgeworpen. Daar koop je natuurlijk geen brood mee, maar het is wel een belangrijke evolutie. Critici zullen zich afvragen of een heel land verwoest moest worden voor ‘de vrijheid van het hoofd’, maar die vraag op zich is te pessimistisch. De tijd kan je niet terugdraaien. De menselijkheid en de kracht die er is ontstaan, moeten we in de verf zetten om verbondenheid mogelijk te maken.”
Brigitte Herremans studeerde af in Oosterse Talen en Culturen (Arabisch en Bijbels Hebreeuws) in 2000. Favoriete plekje aan de UGent: de trappen van de Blandijn.
Aanraders van Brigitte Herremans
- De documentaire ‘For Sama’ van Waad Al-Kateab, omdat ze de harten van mensen verovert op een simpele, oprechte manier. Deze documentaire maakt de oorlog opnieuw menselijk. Je kan de documentaire bekijken op YouTube.
- Tekeningen van Najah al-Bukai, een schilder en tekenaar die vanuit een detentiekamp waar hij gefolterd werd, tekeningen maakte om er zelf niet aan onderdoor te gaan. In complete wanhoop was het een soort van uitlaatklep voor hem. Zijn werk is verspreid over het world wide web terug te vinden.
- Het boek ‘De dood is een zware klus’ van Khaled Khalifa. In de roman wordt duidelijk dat waardig sterven in een oorlog niet kan, maar Khalifa omschrijft het op zo’n absurde en grappige manier dat je helemaal mee bent.
Lees ook
De naakte waarheid achter naakt in de kunst
Hoe kunstenaars onze geslachtsdelen afbeelden, vertelt veel over hoe de maatschappij met seksualiteit omgaat. Is het je al opgevallen dat de penis van Michelangelo's David wel héél klein is in verhouding met zijn lichaam? Dat is niet toevallig, het is een uiting van waarvoor de fallus toen symbool stond. Of hoe kunst een verklikker is van een tijdsgeest.
Het eeuwige dilemma: in welke rij schuif je het best aan?
Stel dat toogbediening opnieuw helemaal is toegelaten en je de keuze krijgt tussen twee drankkramen op een festival. De ene heeft een netjes geordende rij met paaltjes, bij de andere heerst de willekeur. Waar schuif je dan het beste aan om het snelste een drankje te bemachtigen?
UGent-studenten helpen topauteurs met verhalen van hoop
Studenten die samenwerken met bekende auteurs als Ish Ait Hamou, Lize Spit of Annelies Verbeke: het is geen fictie. Niet minder dan 42 masterstudenten Taal-en Letterkunde kregen die kans. Het resultaat zijn hoopvolle toekomstverhalen die een tegenwicht vormen voor doemdenken - als onderdeel van het project ‘2084 - De toekomst is hoopvol’.
Over het raakvlak tussen de academische en culturele wereld
UGent-rector Rik Van de Walle herinnert zich nog levendig hoezeer hij onder de indruk was van La Reprise van Milo Rau, creatief directeur van NTGent. "Vanaf dat moment was ik ervan overtuigd dat we Milo ooit een eredoctoraat moesten geven. Iedereen die ik erover aansprak, was dat idee genegen en dus is het een pak sneller gegaan dan verwacht."*
