Bomen en granaten: een verhaal van veerkracht van de natuur

Wat als bomen konden praten? Zo nu en dan gebeurt het. En dan geven ze een blik op het verleden. Zo vertelt een 250-jarige eik uit het kasteelpark van Elverdinge nabij Ieper meer over de Eerste Wereldoorlog. Een oorlog die de boom overleefde, ondanks de bommenregen. Het Woodlab van de UGent legt het verhaal van deze eik met zorg bloot.

Wat begon bij een vraag over enkele oude, zieke bomen op het kasteeldomein van Elverdinge, werd al snel een verhaal dat het oorlogsverleden van de regio blootlegt. Toen boswachter Pierre Hubau (Agentschap Natuur en Bos) de zwarte verkleuring zag op de stam van een gevelde monumentale eik, had hij meteen een vermoeden: zouden dit sporen uit de Eerste Wereldoorlog zijn? Hij had tenslotte eerder al een boom in het Helleketelbos (Poperinge) ontdekt waar nog een stuk van een geweerloop uit stak. Hij nam contact op met dendrochronoloog Kristof Haneca van het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed, die veel ervaring heeft met onderzoek van jaarringen in eik. En met UGent-Woodlab, waar zijn zoon Wannes Hubau werkt als bosecoloog (faculteit Bio-ingenieurswetenschappen).

Kristof en Wannes zagen meteen de waarde in van deze ontdekking. Toen de zieke eik werd gerooid, zorgde Pierre ervoor dat er een stamschijf naar het UGent-Woodlab kon. Daar ontfermden Kristof en Wannes zich samen met schrijnwerker en boomverzorger Stijn Willen over de stamschijf.

Door ze te frezen en op te schuren, werden de verborgen oorlogswonden van de eik duidelijk zichtbaar. In 2009 kreeg de stamschijf een prominente plek in het In Flanders Fields Museum (IFFM) in Ieper. De stamschijf werd een echte eyecatcher. Logisch, want je voelt bijna de pijn van de boom.

Overlevingskracht van de natuur

Het bleef niet bij deze ene stamschijf. In 2015 werd een 250-jarige zieke zomereik gerooid in hetzelfde park en opnieuw kwamen enkele stamschijven bij UGent-Woodlab terecht. Wannes: “We willen de stamschijven na behandeling verspreiden over Belgische musea omdat ze de overlevingskracht van de natuur zo mooi illustreren en omdat ze een herdenkingswaarde hebben als stille getuigen van de oorlog. We gebruiken ze zelfs in de les.”

Maar wat vertellen deze stamschijven nu precies? Wannes Hubau: “Het kasteelpark van Elverdinge lag net achter de geallieerde loopgraven. Tijdens de derde Slag om Ieper in 1917, ook bekend als de Slag om Passendaele, bleven de bomen in het park niet gespaard. Schrapnel van Duitse bommen brachten deze zomereik en andere bomen zware verwondingen toe. Een obus ontplofte aan de voet van deze boom. De zomereik liet zich niet uit het lood slaan en slaagde erin de komende decennia te genezen.”

Vitale vijftiger

Schrijnwerker en boomverzorger Stijn Willen van Woodlab legt uit hoe de boom dat precies deed: “Na de aanval maakte hij nieuw hout aan om de verwondingen te omsluiten. De sapstroom van een boom loopt altijd via de schors, niet in de boom zelf. Dus zo’n verwonding in de boom kan eigenlijk niet zoveel kwaad. Hij gaat er niet van dood, maar heeft wel afgezien. Als een boom vitaal genoeg is, kan die heel veel aan.”

Wannes vult aan: “Op het moment van de aanval was de boom vermoedelijk zo’n 150 jaar oud. Een eik wordt makkelijk 300 jaar, dus op dat moment was het een vitale vijftiger (lacht). Zolang er een doorlopende strook schors overblijft, kan een boom overleven. We willen via onderzoek achterhalen hoe de boom zich precies heeft beschermd, want op het zicht is dat moeilijk te achterhalen. Het heeft wel minstens tien jaar geduurd voor de shrapnelwonde langs de buitenkant was afgedekt en je er niks meer van kon zien.”

Op de stamschijven van de boom zitten zwarte vlekken die op brandwonden lijken. De vlekken zijn te zien over de halve omtrek van de boom. “Elke vlek komt vermoedelijk overeen met een inslag van shrapnel. De tannines in de sappen van de eik lossen het ijzer van de bom op”, verduidelijken Kristof en Wannes. “Een chemische reactie tussen de tannines en het opgeloste ijzer veroorzaakt die zwartverkleuring.”

Veerkrachtige bomen

De genezing van de eik illustreert hoe veerkrachtig een boom wel kan zijn. Dat weet Stijn als boomverzorger al te goed. “Een boom kan zichzelf perfect beschermen. Maar wij beseffen dat te weinig waardoor we direct vrezen dat een boom kan omvallen als er eens een tak afbreekt. Onze reactie is dan om de boom meteen te kappen of snoeien. Maar deze schijven tonen dat we bomen meer met rust moeten laten, want ze helen zichzelf. De oudste boom ter wereld heeft nog nooit een zaag gezien (lacht).”

“In tijden van zorgwekkende klimaatverandering hebben mensen nood aan een positief verhaal”, denkt Wannes. “Het verhaal van deze eik toont aan dat we op de natuur kunnen rekenen als we haar beschermen. We moeten niet meteen panikeren, dit is een heel mooi voorbeeld van veerkracht. Op de klimaattop in Glasgow was er veel aandacht voor bosbescherming. Terecht. Een boom kan veel overleven. Kap ze niet maar bescherm ze, ze komen er wel door. En dan beschermen zij ons.”