Wat als bomen konden praten? Zo nu en dan gebeurt het. En dan geven ze een blik op het verleden. Zo vertelt een 250-jarige eik uit het kasteelpark van Elverdinge nabij Ieper meer over de Eerste Wereldoorlog. Een oorlog die de boom overleefde, ondanks de bommenregen. Het Woodlab van de UGent legt het verhaal van deze eik met zorg bloot.
Wat begon bij een vraag over enkele oude, zieke bomen op het kasteeldomein van Elverdinge, werd al snel een verhaal dat het oorlogsverleden van de regio blootlegt. Toen boswachter Pierre Hubau (Agentschap Natuur en Bos) de zwarte verkleuring zag op de stam van een gevelde monumentale eik, had hij meteen een vermoeden: zouden dit sporen uit de Eerste Wereldoorlog zijn? Hij had tenslotte eerder al een boom in het Helleketelbos (Poperinge) ontdekt waar nog een stuk van een geweerloop uit stak. Hij nam contact op met dendrochronoloog Kristof Haneca van het Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed, die veel ervaring heeft met onderzoek van jaarringen in eik. En met UGent-Woodlab, waar zijn zoon Wannes Hubau werkt als bosecoloog (faculteit Bio-ingenieurswetenschappen).
Kristof en Wannes zagen meteen de waarde in van deze ontdekking. Toen de zieke eik werd gerooid, zorgde Pierre ervoor dat er een stamschijf naar het UGent-Woodlab kon. Daar ontfermden Kristof en Wannes zich samen met schrijnwerker en boomverzorger Stijn Willen over de stamschijf.
Door ze te frezen en op te schuren, werden de verborgen oorlogswonden van de eik duidelijk zichtbaar. In 2009 kreeg de stamschijf een prominente plek in het In Flanders Fields Museum (IFFM) in Ieper. De stamschijf werd een echte eyecatcher. Logisch, want je voelt bijna de pijn van de boom.
Overlevingskracht van de natuur
Het bleef niet bij deze ene stamschijf. In 2015 werd een 250-jarige zieke zomereik gerooid in hetzelfde park en opnieuw kwamen enkele stamschijven bij UGent-Woodlab terecht. Wannes: “We willen de stamschijven na behandeling verspreiden over Belgische musea omdat ze de overlevingskracht van de natuur zo mooi illustreren en omdat ze een herdenkingswaarde hebben als stille getuigen van de oorlog. We gebruiken ze zelfs in de les.”
Maar wat vertellen deze stamschijven nu precies? Wannes Hubau: “Het kasteelpark van Elverdinge lag net achter de geallieerde loopgraven. Tijdens de derde Slag om Ieper in 1917, ook bekend als de Slag om Passendaele*, bleven de bomen in het park niet gespaard. Schrapnel van Duitse bommen brachten deze zomereik en andere bomen zware verwondingen toe. Een obus ontplofte aan de voet van deze boom. De zomereik liet zich niet uit het lood slaan en slaagde erin de komende decennia te genezen.”
Vitale vijftiger
Schrijnwerker en boomverzorger Stijn Willen van Woodlab legt uit hoe de boom dat precies deed: “Na de aanval maakte hij nieuw hout aan om de verwondingen te omsluiten. De sapstroom van een boom loopt altijd via de schors, niet in de boom zelf. Dus zo’n verwonding in de boom kan eigenlijk niet zoveel kwaad. Hij gaat er niet van dood, maar heeft wel afgezien. Als een boom vitaal genoeg is, kan die heel veel aan.”
Wannes vult aan: “Op het moment van de aanval was de boom vermoedelijk zo’n 150 jaar oud. Een eik wordt makkelijk 300 jaar, dus op dat moment was het een vitale vijftiger (lacht). Zolang er een doorlopende strook schors overblijft, kan een boom overleven. We willen via onderzoek achterhalen hoe de boom zich precies heeft beschermd, want op het zicht is dat moeilijk te achterhalen. Het heeft wel minstens tien jaar geduurd voor de schrapnelwonde langs de buitenkant was afgedekt en je er niks meer van kon zien.”
Op de stamschijven van de boom zitten zwarte vlekken die op brandwonden lijken. De vlekken zijn te zien over de halve omtrek van de boom. “Elke vlek komt vermoedelijk overeen met een inslag van shrapnel. De tannines in de sappen van de eik lossen het ijzer van de bom op”, verduidelijken Kristof en Wannes. “Een chemische reactie tussen de tannines en het opgeloste ijzer veroorzaakt die zwartverkleuring.”
Veerkrachtige bomen
De genezing van de eik illustreert hoe veerkrachtig een boom wel kan zijn. Dat weet Stijn als boomverzorger al te goed. “Een boom kan zichzelf perfect beschermen. Maar wij beseffen dat te weinig waardoor we direct vrezen dat een boom kan omvallen als er eens een tak afbreekt. Onze reactie is dan om de boom meteen te kappen of snoeien. Maar deze schijven tonen dat we bomen meer met rust moeten laten, want ze helen zichzelf. De oudste boom ter wereld heeft nog nooit een zaag gezien (lacht).”
“In tijden van zorgwekkende klimaatverandering hebben mensen nood aan een positief verhaal”, denkt Wannes. “Het verhaal van deze eik toont aan dat we op de natuur kunnen rekenen als we haar beschermen. We moeten niet meteen panikeren, dit is een heel mooi voorbeeld van veerkracht. Op de klimaattop in Glasgow was er veel aandacht voor bosbescherming. Terecht. Een boom kan veel overleven. Kap ze niet maar bescherm ze, ze komen er wel door. En dan beschermen zij ons.”
* De Derde Slag om Ieper, die duurde van 31 juli tot 10 november, eiste zo’n 450.000 slachtoffers aan beide zijden van het front. Een gigantische dodentol, zeker als je bedenkt dat het geallieerde front slechts 8 kilometer opschoof.
Lees ook
Vogels keren terug uit het zuiden: hoe weten ze waar ze heen moeten?
De komst van de lente betekent ook de terugkeer van heel wat trekvogels na hun overwintering in warmere landen. Maar hoe vinden die vogels, in tochten die vaak duizenden kilometers lang zijn, hun weg? Niet met Waze of Google Maps, maar wel dankzij de zon, een soort ingebouwd kompas én snelwegen.
Bloeien hyacinten en narcissen door 'lentekriebels'?
De wilde hyacint tovert ook dit voorjaar meerdere bossen om tot sprookjesachtige bloementapijten. Een schitterend voorjaarstafereel dat zich afspeelt in een voor de rest nog kaal en stil bos. Hoe weten voorjaarbloeiers dat het tijd is om naar boven te komen? Hebben ze last van lentekriebels? Of speelt er iets anders?
Negen dingen die je nog niet wist over paddenstoelen (Of zijn het zwammen? Of schimmels?)
Tijdens de herfst duiken ze overal op, en dan vooral in de bossen: de paddenstoelen. Maar wist je dat die eigenlijk maar een klein onderdeel zijn van een gigantisch, vaak ondergronds, netwerk? En dat planten zonder dat netwerk niet zouden overleven?
Wetenschap of kunst? Onderzoeker Kim maakt unieke scans van bomen
Kim Calders ontdekte zijn passie voor het scannen van bomen als doctoraatsstudent in het Hallerbos, vlakbij Brussel. Sindsdien reist de bio-ingenieur de wereld rond met zijn LiDAR-scanner. Hij stond daarbij oog in oog met kasuarissen en olifanten, en werkte samen met kunstenaars om een bos te laten zingen. Een verhaal in negen beelden.
