Verspreid over Gent vind je intussen al een dertigtal 'struikelstenen' in het voetpad. De vierkante steentjes in messing liggen er als blijvende herinnering bij de woonplaats van een slachtoffer van het nationaalsocialisme uit de Tweede Wereldoorlog. Op 5 november komen er drie bij voor UGent-slachtoffers Valère, Falks en Rifca. Alec Vuijlsteke, huidig voorzitter van de alumnivereniging Oud-studenten Geschiedenis Universiteit Gent (OSGG), deed onderzoek naar hun levensverhaal.
In het kort
- Op 5 november krijgen drie UGent’ers een struikelsteen in de Sportstraat, Krijgslaan en Visserij.
- Struikelstenen vind je overal in Europa. Ze herdenken slachtoffers van het nationaalsocialisme uit de Tweede Wereldoorlog.
- Alumnus geschiedenis Alec Vuijsteke deed onderzoek naar leven en dood van de drie UGent’ers.
Wat maakt die struikelstenen zo bijzonder?
“Allemaal samen vormen ze het grootste publieke monument van Europa: het zijn er intussen al meer dan 100.000 in 31 landen. Ze brengen vaak heel gewone mensen opnieuw in beeld: slachtoffers van het nazisme en het fascisme in de Tweede Wereldoorlog die zonder zo’n steentje misschien allang vergeten zouden zijn.”
“De Duitse kunstenaar Gunter Demnig begon er in de jaren negentig mee. In de straten van Keulen en vervolgens in de rest van Duitsland begon hij steentjes te leggen voor de huizen waar vermoorde verzetslieden en Joodse burgers woonden, maar ook Roma en Sinti, homoseksuelen, Jehova’s getuigen, mensen met een handicap… Elke steen draait om een leven en niet alleen om het einde ervan.”
“De struikelstenen hebben me altijd gefascineerd omdat ik graag aan straatfotografie doe. Maar vooral ook omdat er in mijn eigen familie een aantal mensen gedeporteerd en helaas nooit teruggekeerd zijn.”
Hoe geraakte je betrokken bij het project van de struikelstenen voor UGent’ers?
“In 2024 zette ik mee de schouders onder een wijkinitiatief rond verzetshelden in het Gentse Miljoenenkwartier. Toen de UGent dit voorjaar Gunter Demnig een eredoctoraat toekende, kreeg ik de vraag om suggesties te doen voor enkele nieuwe stenen. Tijdens mijn onderzoek kwam ik te weten dat minstens 31 actieve UGent-academici, -studenten en -medewerkers de oorlog niet hebben overleefd door vervolging. Het was niet eenvoudig om er drie te selecteren. Uiteindelijk hebben ze allemaal recht op zo'n steen, vind ik.”
Alec Vuijlsteke: "De struikelstenen brengen vaak heel gewone mensen opnieuw in beeld: slachtoffers van het nazisme en het fascisme in de Tweede Wereldoorlog die zonder zo’n steentje misschien allang vergeten zouden zijn."
Laten we eens kijken naar het leven van de drie UGent’ers die een struikelsteen krijgen. Wat is het verhaal van Rifca Schor uit de Krijgslaan?
“Door het groeiende antisemitisme in hun thuisland Roemenië kwamen Rifca en haar familie naar Gent. Onze universiteit oefende een grote aantrekkingskracht uit op Joodse mensen uit Oost-Europa. Rifca studeerde in 1926 af als dokter in de geneeskunde. Als vrouw zeker niet vanzelfsprekend in die tijd.”
“Na de Duitse bezetting dook Rifca’s broer met zijn gezin onder. Rifca en haar zus dachten echter dat het met de jodenvervolging zo’n vaart niet zou lopen. Tot de Duitsers voor de deur stonden, op 11 januari 1943. Samen met haar erg jonge kinderen werd Rifca via de Dossinkazerne naar Auschwitz gedeporteerd. Vermoedelijk zijn ze daar meteen naar de gaskamers gestuurd. Op het transport bevonden zich meer dan 600 mensen, van wie er slechts zeven het overleefd hebben.”
En wie was Valère Billiet, die aan de Visserij woonde?
“Hij is de bekendste van de drie: een enorm beloftevolle wetenschapper die pionierde in röntgenstralen en de geologie. Er is zelfs een mineraal naar hem vernoemd: billietiet. Ook een aula op Campus Sterre en een prijs voor de beste masterscriptie in de geologie dragen zijn naam.”
“Billiet sloot zich tijdens de bezetting aan bij het Onafhankelijkheidsfront, een verzetsbeweging waarin communisten de drijvende kracht vormden. Billiet, onder de schuilnaam ‘Max’, verzamelde inlichtingen, verspreidde sluikpers en voerde sabotageacties uit. Hij nam risico’s – misschien te veel – en werd vlak voor de bevrijding van Gent op heterdaad betrapt. Hij stierf in Noord-Duitsland op een schip vol politieke gevangenen dat door de geallieerden werd gebombardeerd.”
Waren veel UGent’ers aangesloten bij het verzet?
“Volgens historisch onderzoek waren het er een 130-tal: goed voor zo’n 3 procent van de universitaire gemeenschap. Daarnaast waren er natuurlijk ook collaborateurs. De verzetsacties liepen sterk uiteen. De universitaire leiding koos vooral voor een politiek van 'het minste kwaad' waarbij eerder gedwee werd uitgevoerd wat de Duitse bezetter vroeg. Zo speelde de rector zonder protest een lijst met namen van Joodse studenten en medewerkers aan de Duitsers door.”
Er is ook een steentje voor een assistent?
“Ja, voor Falks Epsteins uit Letland. Hij woonde een tijdje in de Sportstraat en studeerde natuurwetenschappen. Als Jood was dat in zijn thuisland heel moeilijk geworden. Epsteins trouwde met de pientere Vlaamse studente Nora Pieruccini en behaalde zijn doctoraat in 1940. Maar hij kon niet blijven aan onze universiteit omwille van de anti-Joodse maatregelen.”
“Nora en hij namen de tragische beslissing om terug naar zijn thuisland te keren. Ze reisden met de trein dwars door nazi-Duitsland. Niet veel later werd ook Letland onder de voet gelopen. Nora werd gedwongen om van haar man te scheiden en Falks werd opgesloten in het getto van Riga. We weten niet precies wat er daarna is gebeurd. Vermoedelijk is Epsteins gestorven bij een massa-executie in de Letse bossen of in een concentratiekamp.”
Was het moeilijk om de verhalen van deze 3 UGent’ers te reconstrueren?
“Niet zo. UGent-alumna Iñez Demarrez schreef een indringend boek over Epsteins en zijn vrouw Nora, en ook bij de achtergebleven families, in het rijke universiteitsarchief en het archief van het Memoriaal Kazerne Dossin vond ik veel informatie. Maar er blijven hiaten. Tot mijn spijt vond ik bijvoorbeeld geen foto’s van Marcel en Claudine, de kinderen van Rifca Schor. Die zouden het verhaal nog tastbaarder maken.”
We zijn nu 80 jaar verder. Heeft het nog zin om struikelstenen te leggen?
“Herdenken heeft pas zin als je ook nadenkt. Wat dat betreft, geloof ik dat het vijf voor twaalf is. De laatste mensen die de oorlog nog bewust hebben meegemaakt, verdwijnen stilaan uit ons leven. Deze struikelstenen moeten dus hun waarschuwende rol overnemen, op een moment dat onze democratische waarden soms opnieuw onder druk staan. Wat kan er gebeuren als de democratie wegvalt en mensen worden uitgesloten?”
Waarom is gekozen voor 5 november als datum voor de plaatsing van de nieuwe struikelstenen?
“Dat is geen toeval. Op die dag in 1940 werden een aantal verordeningen gepubliceerd die Joden uit het publieke leven in België banden. In de hele geschiedenis van onze universiteit is dat het enige moment waarop mensen, louter op basis van hun afkomst, het recht op universitair onderwijs werd ontzegd.”
Alec Vuijlsteke: "De laatste mensen die de oorlog nog bewust hebben meegemaakt, verdwijnen stilaan uit ons leven. Deze struikelstenen moeten dus hun waarschuwende rol overnemen, op een moment dat onze democratische waarden soms opnieuw onder druk staan."
Wat hoop je dat er na 5 november gebeurt?
“Mijn wens is dat de namen van alle 31 UGent-slachtoffers verankerd geraken in het universitaire leven. De Valère Billietprijs in de geologie bestaat al, nu willen we we andere alumniverenigingen vragen om ook in hun rangen dat voorbeeld te volgen. Ik hoop ook dat er nog stenen in het straatbeeld komen, zodat we kunnen blijven struikelen over de verhalen. Niet met onze voeten, maar met ons hart.”
Struikelstenen, het project van eredoctor Gunter Demnig
In maart 2025 ontving de Duitse kunstenaar Gunter Demnig een eredoctoraat van de UGent. Als artistiek activist heeft hij een uitgebreide staat van dienst, maar het bekendste zijn wellicht de Stolpersteine, struikelstenen die stuk voor stuk unieke creaties zijn. Verspreid in voetpaden over heel Europa sporen ze voorbijgangers aan tot reflectie over de persoonlijke verhalen van slachtoffers van het nationaalsocialisme.
Lees ook
Judith of niet? Deze UGent’ers gingen op zoek naar de eerste gravin van Vlaanderen
Het Verhaal van Vlaanderen wist het zeker: in de doos die net opgediept was uit het erfgoeddepot van de Stad Gent zaten de overblijfselen van de enige echte Judith, de oermoeder van de graven van Vlaanderen. Maar was dat wel zo?
Van onderzoek naar impact: hoe technologietransfer aan de UGent werkt
De UGent trekt niet alleen onderzoekers en studenten aan, ook bedrijven nestelen zich graag in de nabijheid van de universiteit. Excellent onderzoek, knowhow en hoogopgeleiden vormen de ideale voedingsbodem voor innovatie.
Middeleeuwse vrouw aan de haard? Helemaal niet, weet deze podcast
Vrouwen kwamen er in de middeleeuwen niet aan te pas. Of dat is toch het algemene beeld dat velen daarover hebben. Hoog tijd om dat idee naar de vergeetput te verwijzen, vonden Julie, Els en Lisa.
Hoe een onbeduidende kaart plots een Vlaams Topstuk wordt
In zijn historisch onderzoek kwam archeoloog Jan Trachet vaak in contact met een kaart van de Brugse Vrije (1571) geschilderd door Pieter Pourbus. Hij merkte de accuraatheid van de kaart op en ging gedreven op zoek naar de geheimen van de kaart.
