Twintig jaar geleden werd hij als wetenschapper uitgelachen toen hij wilde communiceren met het grote publiek. Nu krijgt Ignaas Devisch er de Loopbaanprijs Wetenschapscommunicatie voor van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten (KVAB) en de Jonge Academie. “Het is een mooie erkenning”, zegt de medisch filosoof. “Al is communiceren over wetenschap toch ook goed leren luisteren.”
Proficiat met de Loopbaanprijs Wetenschapscommunicatie. Wat doet dat met een filosoof?
“Het is een mooie erkenning. Toen ik twintig jaar geleden aan de universiteit startte als professor bestond wetenschapscommunicatie nauwelijks. Er waren wel wat collega's die lezingen gaven, maar meer was er niet. Sterker nog: er werd op neergekeken. Toen ik aan collega's vertelde dat ik ons werk ook tot bij de burger wilde krijgen, trokken ze de neus op. ‘Je gaat daar toch geen tijd aan verliezen?’”
Wanneer is bij u het besef gegroeid om wetenschappelijke inzichten te vertalen voor een breed publiek?
“Je moet weten dat ik gedoctoreerd ben als politiek filosoof. Na enkele omzwervingen en een portie toeval ben ik aan de slag gegaan aan de medische faculteit van UGent. Men zocht iemand die zich wilde buigen over ethiek. Artsen zijn getraind om acute problemen op te lossen – en gelukkig zijn ze daar goed in. Ik vond het belangrijk dat artsen ook nadachten over hun eigen positie, over waar we met de gezondheidszorg naartoe willen. Die vraagstukken verdienen een breder debat. En daarvan zijn artsen trouwens zelf steeds meer overtuigd.”
Een van die debatten zwengelde u in 2013 aan met uw boek ‘Ziek van gezondheid’. Daarin beschreef u dat de obsessie voor gezondheid ons niet gezonder, noch gelukkiger maakt. Schrok u van het succes van dat boek?
“Ja, omdat een bundel doorgaans weinig wordt gelezen. Maar deze sloeg in als een bom. Ik had blijkbaar een gevoelige snaar geraakt.”
Wat verklaart het succes van dat boek?
“Herkenbaarheid. Er zit ergens een kantelpunt tussen preventief aan je gezondheid werken en er obsessief mee bezig zijn. Dat kantelpunt heb ik in het boek beschreven. Er bestaat geen bovengrens aan hoeveel je met je gezondheid kan of moet bezig zijn: je kunt eigenlijk nooit genoeg doen. Dat is het lastige eraan. Je stopt met roken, met drinken, je snoept minder, je eet twee keer per week gezond. Maar waarom niet drie keer? En waarom niet toch nog wat extra sporten? Mensen hebben constant het gevoel dat ze tekortschieten. Doen ze wel voldoende om gezond door het leven te gaan? Onze grootouders hebben zich die vraag nooit gesteld.”
Hoezo niet?
“Zij waren gezond tot het tegendeel bewezen werd bij de dokter. Soms kon je dat verhelpen, soms was het te laat. Nu weten we beter. Dat is goed. Tegelijk maken we ons soms onnodig zorgen, zeker omdat we vandaag zoveel informatie hebben over onze gezondheid. Ook dat is op zich goed, maar er is een keerzijde: hoe meer we kunnen testen op allerlei afwijkingen, hoe groter de onzekerheid. Ben ik of is mijn kind nog wel gezond?”
"Er bestaat geen bovengrens aan hoeveel je met je gezondheid kan of moet bezig zijn: je kunt eigenlijk nooit genoeg doen. Dat is het lastige eraan."
Is het uw taak als wetenschapscommunicator om die onzekerheid bespreekbaar te maken?
“We kunnen altijd streven om meer en beter te doen, maar uiteindelijk zullen we altijd tekortschieten. Onze taak is uit te leggen dat perfectie nastreven tot mislukken gedoemd is. Dat we dus moeten leren omgaan met zaken die niet lukken. Dat we ook niet te snel moeten oordelen over anderen als iets niet lukt.”
Wetenschapscommunicatie is in uw geval een maatschappelijke verschuiving tastbaar en herkenbaar maken.
“Ja, dat is ook de kern van filosofie. Voor mij is ethiek een vraag: hoe moet ik handelen? Want ik weet het niet. We weten niet meer wat goed en kwaad is, omdat het ons niet meer opgelegd wordt. Dat is fantastisch. We kunnen er zelf naar zoeken. Het gevolg is dat je geen garantie meer hebt. Er is geen sluitende existentiële beloning. Geen zekerheid dat goede mensen gezonder en langer leven, of dat slechte mensen vroeger sterven. Filosofie vertrekt vanuit het delen van die vraag en die onzekerheid. Er zijn wel antwoorden te vinden, maar die veranderen mee met de tijd. Ze nemen niet alle onzekerheid weg.”
Dat we het moeilijk hebben met die onzekerheid blijkt onder andere uit desinformatie die welig tiert. We hunkeren naar antwoorden en de wetenschap blijkt die niet te kunnen geven.
“Ik schreef er mijn laatste boek over: ‘We informeren ons kapot’. Stel dat je jeuk hebt op je rug die niet ophoudt. Je moet maar een halfuur googelen en je komt op de gekste theorieën uit. Er is zo'n overvloed aan informatie dat we niet meer in staat zijn om feit en opinie van elkaar te onderscheiden. Tijdens de coronapandemie hebben we gezien dat dit tot enorm wantrouwen kan leiden. Waarom duurt het normaal langer om vaccins te maken? Zit Bill Gates er voor iets tussen? Zijn die vaccins wel voldoende getest?”
Wat hebt u uit die periode opgestoken?
“Op een bepaald moment neemt emotie de overhand, dan doet feitelijke informatie er niet meer toe. Het heeft dan geen zin om te zeggen wie de expert is. Het enige wat helpt, is luisteren, vragen stellen en praten van mens tot mens.”
Dus de les voor wetenschapscommunicatie is: luisteren is even belangrijk als spreken.
“Mag ik er dan nog één aan toevoegen? Als je spreekt, hou het dan toegankelijk. Een van de beste oefeningen is een opiniestuk schrijven. Kun je een complex en genuanceerd verhaal vertellen in 750 woorden zonder voetnoten of vakjargon te gebruiken?”Is het uw taak als wetenschapscommunicator om die onzekerheid bespreekbaar te maken?
“We kunnen altijd streven om meer en beter te doen, maar uiteindelijk zullen we altijd tekortschieten. Onze taak is uit te leggen dat perfectie nastreven tot mislukken gedoemd is. Dat we dus moeten leren omgaan met zaken die niet lukken. Dat we ook niet te snel moeten oordelen over anderen als iets niet lukt.”
"Op een bepaald moment neemt emotie de overhand, dan doet feitelijke informatie er niet meer toe. Het heeft dan geen zin om te zeggen wie de expert is."
Ignaas Devisch is professor medische filosofie en ethiek aan de Universiteit Gent. Hij maakt filosofie toegankelijk voor iedereen via zijn columns in De Standaard en is regelmatig te gast op radio en televisie. Hij is een veelgevraagde stem in het publieke debat over zorg, technologie, ouder worden en menselijke kwetsbaarheid.
Read also
Is a stool transplant a potential treatment for Parkinson’s?
A recent study into Parkinson’s disease has shown that a stool transplant may constitute a new and valuable treatment of the disease. “It offers a potentially safe, effective and cost-efficient way of alleviating the symptoms and improving the quality of life of millions. A 'bacterial pill' might replace the stool transplant in the future. But more research is needed.”
‘Women are not just copies of men with breasts and ovaries.’
Van wetenschappelijk onderzoek tot medische behandelingen, decennialang stond de man centraal in de medische wereld. Betekent dat dan ook dat vrouwen daardoor minder goede zorg krijgen?
Research into rare eye diseases at Ghent University: “It’s fair to say we rank amongst the world’s elite”
Around 8% of the world’s population suffers from a rare disease. In Belgium some 800,000 patients are affected. One of them is eighteen-month-old Oliver, who was born blind. He is closely monitored by professor Bart Leroy, whose team has made remarkable progress in the research into rare eye diseases. Still, there are quite a few stumbling blocks as well.
Are vitamin pills innocent?
For many people, a daily dose of vitamins and minerals has become part of their everyday routine. Especially in winter we ingest massive quantities of vitamin D because we think it boosts our immune system. But is that accurate and is that daily vitamin pill as innocent as it appears?
