Hersenonderzoek in Rwanda: hoe interageren daders en slachtoffers na de genocide tegen Tutsi’s?

Bijna 30 jaar geleden kende Rwanda een bijzonder bloedige genocide tegen Tutsi’s. Veel daders waren gewone burgers: collega’s, buren, familieleden… Vandaag leven daders en slachtoffers vreedzaam naast elkaar. Hoe zit het met de vooroordelen die ze voelen tegenover elkaar? Kunnen die ooit verminderen in een postgenocide samenleving? Als eerste neurowetenschapper ooit onderzocht UGent-onderzoeker Emilie Caspar ter plaatse zowel daders en slachtoffers als hun kinderen. En zij zag dat de genocide langdurige sporen nalaat op de empathie die de groepen tegenover elkaar tonen.

Header Emilie Caspar

“Tegenover mensen uit andere groepen zijn we geneigd om minder empathie te tonen”, steekt professor Emilie Caspar van wal. “Dat noemen we Intergroup Empathy Bias, en het is een bekend fenomeen. Onze hypothese was dat die intergroepbias sterker is en langer duurt in een postgenocidale context waarin daders en slachtoffers dicht bij elkaar wonen.”

Op basis van empirische gegevens zagen Emilie en haar team inderdaad dat die bias tussen beide groepen na al die jaren nog altijd sterk is. Meer nog, ze zagen dat het gebrek aan empathie ook overspringt naar de volgende generatie, die de genocide niet zelf had meegemaakt. Emilie: “Die verminderde empathie heeft geen invloed op hoe beide groepen omgaan met elkaar. Wel laat het zien dat de vooroordelen tussen groepen nauwelijks verdwijnen in een postgenocidale context, en er wellicht door versterkt worden.”

Op pad in Rwanda met een EEG-scanner

Voor haar onderzoek trok Emilie naar Rwanda. Dat is zeer uitzonderlijk, zeker voor een neurowetenschapper. De meesten focussen zich op het brein in de westerse wereld. En dat vooral om praktische redenen: onderzoek in minder ontwikkelde landen vereist wel wat aanpassingen.

Ook Emilie stootte hier en daar op een struikelblok. “Het liefste werkte ik met een MRI-scan, omdat die de hersenactiviteit heel gedetailleerd in beeld brengt”, geeft ze als voorbeeld. “Maar dat was praktisch onmogelijk: die heb je enkel in Kigali én mag je alleen in een medische context gebruiken.”

Toch liet ze zich daardoor niet tegenhouden: noodgedwongen gebruikte ze een draagbare elektro-encefalogram (EEG) voor haar hersenonderzoek. “Want hoe kunnen we de mens helemaal doorgronden als we enkel hersenen in een westerse context onderzoeken? Voor mijn onderzoek kon ik niet enkel het brein van Rwandezen in België bestuderen. Het was simpelweg noodzakelijk om naar Rwanda zelf te trekken.”

Zo’n EEG-scan meet de elektrische hersenactiviteit via elektroden op de hoofdhuid. “Bij empathie registreren hersenen andermans pijn op dezelfde manier als eigen pijn”, legt ze uit. “Zo kunnen we die makkelijk meten. Gelukkig tonen studies aan dat ook een EEG-scan goede resultaten geeft.”

Minder empathie als verklaring voor wreedheden?

Op haar hersenscans zag ze dat daders minder empathie vertonen tegenover slachtoffers dan tegenover hun eigen groep, en omgekeerd. Ook bij hun kinderen. “Is dat een gevolg van het geweld tijdens de genocide, of heeft het net dat geweld veroorzaakt? Kan dat verklaren waarom bepaalde groepen wreedheden tegenover elkaar blijven herhalen?”, aldus Emilie. “Die link onderzoeken we nu verder.”

Handig aan die EEG-scan is trouwens dat die heel mobiel is. Een groot voordeel voor Emilie, want voormalige genocidedaders en -slachtoffers leven natuurlijk niet allemaal in de hoofdstad. Integendeel. “Elke dag reisden we naar een ander dorp. Zo kwamen we op de meest landelijke locaties”, legt Emilie uit. Het maakte haar onderzoek er niet makkelijker op: mensen leven er vaak in lemen hutten, zonder elektriciteit. Maar die had ze wel nodig voor haar onderzoek.

Vertrouwen van de lokale bevolking winnen

“Daarom installeerden we ons er in kerken of cafés”, vervolgt ze. “En dan moesten we hen ervan overtuigen dat zo’n hersenscan helemaal onschuldig is. Ze vertrouwden de EEG niet helemaal, waren bijvoorbeeld bang dat die hun gedachten kon lezen. In tegenstelling tot mensen die in stedelijke gebieden wonen hadden veel van hen hadden zelfs nog nooit in hun leven een toetsenbord gezien. Zij kenden dus helemaal niets van technologie.”

Om hun vertrouwen te winnen, kreeg ze hulp van de Prison Fellowship Rwanda, een lokale organisatie die ex-gevangenen helpt hun leven opnieuw op te bouwen. “De lokale bevolking kende en vertrouwde hen. Ze hielpen ons met deelnemers rekruteren. Zonder hen was me dat niet gelukt.”

Na Rwanda komt Cambodja

Intussen is haar onderzoek in Rwanda nog niet afgerond, integendeel. Emilie: “Ik wil begrijpen waarom sommige burgers bevelen opvolgen, ook al laten die hen vreselijke dingen doen, en andere niet. In hoeverre beïnvloedt dat gevoel van empathie die handelingen? En dan zijn er nog ‘les justes’, de groep mensen die hun leven riskeerden door Tutsi’s en gematigde Hutu’s te helpen met onderduiken, vergelijkbaar met de verzetsstrijders tijdens de Tweede Wereldoorlog. Wat drijft hen?”

Dat ze Rwanda uitkoos als locatie, is helemaal niet toevallig. “Uniek hier is dat de genocide al wel een tijdje geleden is. In een aantal andere landen is die op dit moment bezig. Politiek ligt dat zeer gevoelig. Regeringen zijn daar absoluut niet ontvankelijk voor dit soort onderzoek, in tegenstelling tot die van Rwanda - waardoor ik dit onderzoek kon doen. Tegelijkertijd zijn de overlevers nog in leven, en leven daders en slachtoffers naast elkaar. Dat is bijvoorbeeld niet zo bij de holocaust.”

Daarna trekt Emilie naar Cambodja. Daar vond tijdens de jaren 1970 een genocide plaats, zo’n twintig jaar voor die in Rwanda. “Dat tijdsverschil is interessant: in hoeverre heeft het genocidetrauma er vandaag nog een invloed op beide groepen, na zo’n lange periode? En hoe verhouden hun kleinkinderen zich tegenover elkaar?” Zo wil ze die vooroordelen tussen verschillende groepen en de gevolgen voor volgende generaties verder onderzoeken.

Vandaag werkt Emilie al nauw samen met heel wat verschillende ngo’s die burgers helpen haat en geweld te herkennen. Denk maar aan Radio La Benevolencija, Prison Fellowship Rwanda of Documentation Center Cambodia. Binnenkort helpt ze mee onderwijsprogramma’s te ontwikkelen die zich focussen op preventie van grootschalig geweld na autoritair bevel - om zo toekomstige genocides te helpen voorkomen.

New Scientist Wetenschapstalent 2023

Wie is dit jaar het grootste wetenschappelijke talent van Nederland en Vlaanderen? Emilie Caspar is één van de 15 kanshebbers om deze prijs te winnen.

Emilie Caspar was als onderzoeker eerder verbonden aan de ULB, University College London en het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappers. Drie dagen na haar aanstelling als hoofddocent aan de UGent liet ze een zenuwstelsel tatoeëren in haar nek. Het was iets dat ze zich altijd had voorgenomen tijdens haar studies, voor als ze ooit een vaste academische positie kreeg.

Lees ook

Hoe (on)gezond is piekeren?

Piekeren doen we allemaal wel eens. Het kan zelfs goed zijn voor onze mentale huishouding, zegt professor Ernst Koster (vakgroep Experimenteel-Klinische en Gezondheidspsychologie). Maar het kan ook uit de hand lopen.

Ernst Koster
view

Van denken naar durven: over kansen grijpen en met kleine stapjes je leven veranderen

Stel: je wil iets veranderen in je leven. Stoppen met roken, vermageren, een andere job. Hoe pak je dat aan? “Denken is de eerste stap. Maar je moet vooral durven. Hoe? Door kansen te durven zien en grijpen, of door serendipiteit”, betoogt professor Ann Buysse en decaan van de faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen.

Ann Buysse
view

Pakjes geven maakt gelukkiger dan pakjes krijgen

Met de feestdagen breekt er een periode aan van cadeaus uitwisselen. En hoezeer je ook uitkijkt naar het uitpakken ervan, het echte geluk zit niet in wat je krijgt. Professor Alain Van Hiel, sociaal psycholoog aan de UGent, is duidelijk: het geven van pakjes maakt ons gelukkiger dan het ontvangen ervan.

cadeau
view

Word je sneller verliefd tijdens de zomer?

“Summer lovin', had me a blast. Summer lovin', happened so fast.” Danny en Sandy voelden het al in de klassieker Grease: tijdens de zomer hangt de liefde in de lucht. Maar is dat wel echt zo? Worden we sneller verliefd tijdens de zomer? 

Liefde
view